Πόσο «ηθική» μπορεί να είναι η εξωτερική πολιτική; Σε ποιον βαθμό θα πρέπει να στηρίζεται στα συμφέροντα και σε ποιον σε αξίες, αρχές και ηθική; Σε ποια έκταση θα πρέπει στον προσανατολισμό της να ακολουθεί τον Μακιαβέλι (συμφέροντα) και πόσο τον Ουίλσον (αξίες); Αυτά είναι κρίσιμα ερωτήματα για κάθε πολιτικό ηγέτη και κάθε πολιτική δύναμη, ιδιαίτερα για μια προοδευτική πολιτική δύναμη σε μια σύγχρονη δημοκρατική χώρα. Η δημοκρατική ηθική για την εξωτερική πολιτική είναι σαφής: οι δημοκρατικές χώρες (οφείλουν να) να στοχεύουν σε μια εξωτερική πολιτική αρχών και αξιών και όχι απλά στυγνών συμφερόντων. Επιδιώκουν την ειρηνική επίλυση των οποιωνδήποτε διαφορών, προωθούν μέσω της εξωτερικής πολιτικής τις αξίες της ειρήνης, της συνεργασίας, της δημοκρατίας, των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της αδελφοσύνης τελικά. Βεβαίως δεν είμαι αφελής. Γνωρίζω ότι μια αμιγώς εξωτερική πολιτική αρχών και αξιών δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει. Τα συμφέροντα κυριαρχούν, οι ρεαλιστές των διεθνών σχέσεων πρυτανεύουν. Στην εποχή των Τραμπ, Πούτιν, Ερντογάν, Ασαντ κ.ά. ακούγεται ίσως και παράξενο να μιλά κάποιος για αρχές και αξίες στην εξωτερική πολιτική.
Κι όμως μια ευρωπαϊκή δημοκρατική χώρα δεν μπορεί να αγνοεί περιφρονητικά τις αξίες. Να αγνοεί την ηθική. Θα πρέπει πάντοτε να επιτυγχάνει ένα τουλάχιστον έντιμο μείγμα ανάμεσα στις αξίες και τα συμφέροντα. Δεν μπορεί να υποκύπτει σε εθνικιστικές λογικές περιχαράκωσης. Και ειδικά για την Ελλάδα, δεν μπορεί να τροφοδοτεί το κοινωνικό σώμα με το δηλητήριο των πλέον ακραίων θέσεων για τα αποκαλούμενα «εθνικά θέματα» και να διαπαιδαγωγεί έτσι μια ολόκληρη κοινωνία στην υιοθέτηση των πλέον τοξικών θέσεων και μάλιστα με επιλεκτική ή στρεβλή ανάγνωση του διεθνούς δικαίου ή και σε ορισμένες περιπτώσεις με πλήρη άγνοια του διεθνούς δικαίου ή και απόκρυψη της πραγματικότητας. Γιατί σε αυτή τη χώρα δεν είναι μόνο ότι δεν μπορούμε να ακούσουμε τις «αλήθειες των άλλων», μερικές φορές δεν θέλουμε να γνωρίζει η κοινωνία ούτε καν τις «αλήθειες τις δικές μας». (Γιατί, ως ένα παράδειγμα, πόσο καλά γνωρίζει η ελληνική κοινωνία σήμερα ότι το μισό περίπου Αιγαίο – 49% – ανήκει οιονεί στη διεθνή κοινότητα ως διεθνή ύδατα; Πολύ λίγο. Θεωρεί όλο το Αιγαίο ως αναφανδόν ελληνικό. Γιατί μεταξύ άλλων και το μιντιακό σύστημα, κυρίως το ηλεκτρονικό, φροντίζει συστηματικά να μην ακούγονται οι αλήθειες αυτές μην τυχόν και αλλοιωθεί το… εθνικό φρόνημα.)
Ο διακεκριμένος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Harvard και πρώην σύμβουλος σειράς αμερικανών προέδρων J. S. Nye στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Do Morals Mater? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump» / «Εχουν Σημασία οι Ηθικές Αξίες; Πρόεδροι και Εξωτερική Πολιτική από τον Φραγκλίνο Ντελάνο Ρούσβελτ στον Τραμπ» αναδεικνύει ακριβώς τη σημασία της ηθικής και των αξιών στη χάραξη και άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Γραφει σχετικά: «Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι αρκούν οι καλές προθέσεις (intentions). Οχι βέβαια. Υποστηρίζω ότι η ηθική εξωτερική πολιτική, όπως κάθε άλλη απόφαση που σχετίζεται με πολιτική (Policy), για να είναι ηθική θα πρέπει να εκφράζεται σε τρεις διαστάσεις: (α) στις προθέσεις, (β) στα μέσα που χρησιμοποιούμε για την υλοποίησή της και (γ) στις συνέπειες της πολιτικής. Η ισορροπία ανάμεσα σε αυτές τις τρεις διαστάσεις σού επιτρέπει να έχεις μια ολοκληρωμένη εικόνα για το εάν η πολιτική είναι ηθική ή δεν είναι. Δεν είναι καθόλου αρκετό να ισχυρίζεται κάποιος ότι οι προθέσεις είναι καλές, και αυτό είναι αρκετό. Θα πρέπει να λάβεις υπόψη και να σταθμίσεις τα μέσα που χρησιμοποιείς για την υλοποίηση της πολιτικής και τις συνέπειες που παράγει».
Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία το περιεχόμενο της κοινής εξωτερικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ). Γράφει σχετικά το άρθ. 21 της Συνθήκης της Λισσαβώνας: «Η δράση της Ενωσης στη διεθνή σκηνή έχει ως γνώμονα και σχεδιάζεται με στόχο να προωθεί στο ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο τις αρχές που έχουν εμπνεύσει τη δημιουργία, την ανάπτυξη και τη διεύρυνσή της: τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου, την οικουμενικότητα και το αδιαίρετο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών, τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τις αρχές της ισότητας και της αλληλεγγύης και τον σεβασμό των αρχών του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του διεθνούς δικαίου».
Από τις κύριες αξίες-στοχεύσεις μιας ηθικής πολιτικής είναι ότι επιλέγει να κατευθύνει πόρους στο κοινωνικό κράτος (υγεία, παιδεία, κ.λπ.) και όχι στους εξοπλισμούς, στις στρατιωτικές δαπάνες. Στο συμβολικό ερώτημα «bread or guns»/ «ψωμί ή όπλα» απαντά ανεπιφύλακτα: ψωμί. Και πάλι δεν χωρούν αφέλειες. Μια χώρα όπως η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να επιτυγχάνει Trade-offs/συμβιβασμούς ανάμεσα στο ψωμί και τα όπλα. Αλλά μήπως εάν επιλύαμε τα προβλήματά μας με τον δύσκολο γείτονά μας δεν θα ήμασταν υποχρεωμένοι να δαπανούμε το υψηλότερο ποσοστό του ΑΕΠ σε στρατιωτικές δαπάνες από οποιαδήποτε άλλη χώρα-μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, περίπου 2,4%, όταν οι άλλες μικρότερες χώρες-μέλη δαπανούν μόνο γύρω στο 1%; Βεβαίως η Ελλάδα δεν είναι ούτε Λουξεμβούργο ούτε Βέλγιο ή Ολλανδία. Βρίσκεται σε μια ταραγμένη γεωγραφική περιοχή.
Αλλά η επίλυση των προβλημάτων μπορεί να έλθει μέσα από μια εξωτερική πολιτική αρχών και αξιών που αξιοποιεί το διεθνές δίκαιο για την επίλυση και όχι τη διαιώνιση των προβλημάτων. Και επεκτείνει το πρότυπο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης στην περιοχή αυτή.
Ο κ. Παναγιώτης Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην πρεσβευτής-σύμβουλος του ΥΠΕΞ.
