Από το αίτημα της Τουρκικής Κρατικής Εταιρείας Πετρελαίου (TPAO) την 1η Ιουνίου για προκήρυξη αδειοδότησης θαλασσοτεμαχίων της τουρκολιβυκής οριοθέτησης μέχρι την έκδοση της NAVTEX της 10ης Αυγούστου ολοκληρώνεται ένας μίνι κύκλος αντιπαραθέσεων με ενδιάμεση πιθανότητα διαλόγου.
Το ιστορικό
Η αδειοδότηση σηματοδοτεί την υλοποίηση του δικαιώματος έρευνας, γεώτρησης, εξόρυξης και εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων. Τα δικαιώματα αυτά ασκούνται σε καθορισμένες περιοχές υφαλοκρηπίδας που τα αντικείμενα ή παρακείμενα κράτη έχουν μεταξύ τους οριοθετήσει σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982. Είναι εξίσου σημαντικό ότι το τουρκολιβυκό μνημόνιο πάσχει νομικά και διότι με αυτό προσβάλλονται νόμιμα δικαιώματα σε υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ νησιών τρίτου κράτους, της Ελλάδας, έναντι της οποίας το μνημόνιο ως res inter alios acta δεν παράγει έννομες συνέπειες.
Εν όψει πιθανής σύγκρουσης εξαιτίας της ισχύος και της συνακόλουθης εφαρμογής του μνημονίου Αγκυρας – Τρίπολης με τις αδειοδοτήσεις, κινητοποιήθηκε η Γερμανία ως επερχόμενη – τότε – προεδρία της ΕΕ. Επί πέντε μήνες είχαν αδρανοποιηθεί οι δίαυλοι μεταξύ Αθήνας και Αγκυρας. Το τουρκολιβυκό μνημόνιο επισκίασε και επηρέασε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, μεταφέροντάς τες από το Αιγαίο στο νέο πεδίο αντιπαράθεσης, στην Ανατολική Μεσόγειο. Εν τέλει, στις 26 Ιουνίου υπήρξε η πρώτη επικοινωνία Μητσοτάκη – Ερντογάν.
Στη συνάντηση του Βερολίνου της 13ης Ιουλίου μεταξύ των εκπροσώπων Ελλάδας και Τουρκίας, με γερμανική μεσολάβηση, δρομολογήθηκε η επανάληψη των διερευνητικών επαφών μεταξύ των δύο χωρών. Η επανεκκίνηση των επαφών είχε προσδιοριστεί για τις 24 Αυγούστου, συνεχίζοντας από το σημείο εκείνο που με ευθύνη της Τουρκίας διακόπηκαν το 2016, ανακτώντας ό,τι είχε επιτευχθεί από τις προηγούμενες συναντήσεις και την ανταλλαγή απόψεων των δύο πλευρών. Αυτή, σύμφωνα με την ελληνική πλευρά, θα ήταν η ατζέντα.
Στο μέσο αυτής της διαδικασίας και δεδομένου ότι, όπως διαδόθηκε, ένα είδος moratorium θα λειτουργούσε ως εξασφάλιση της διαδικασίας χωρίς μονομερείς ενέργειες που θα ανέτρεπαν την πορεία της επαφής, η Τουρκία ανήγγειλε αιφνιδιαστικά NAVTEX δεσμεύοντας περιοχή για διεξαγωγή σεισμικών ερευνών από τις 21 Ιουλίου έως τις 2 Αυγούστου. Αφορούσε μη οριοθετημένη περιοχή υφαλοκρηπίδας σε απόσταση περίπου 200 χλμ. νοτίως του Καστελλορίζου, πλησίον του ορίου ανάμεσα στην Τουρκία και στην Αίγυπτο. Περιοχή όπου η Ελλάδα προβάλλει διεκδικήσεις, όπως και η Τουρκία.
Στις 6 Αυγούστου υπεγράφη η συμφωνία μερικής οριοθέτησης Ελλάδας – Αιγύπτου από τον 26ο, 0′, 0.000» Ε έως τον 27ο, 59′, 2,000» Ε (μεσημβρινό).
Η τελευταία NAVTEX στο μικροσκόπιο του Δικαίου της Θάλασσας
Στις 10 Αυγούστου η Τουρκία με νέα NAVTEX ανήγγειλε σεισμικές έρευνες, είτε ως συνέχεια της ανασταλείσας της 21ης Ιουλίου, είτε ως αντίδραση έναντι της υπογραφείσας ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας οριοθέτησης ΑΟΖ. Οι συντεταγμένες της νέας NAVTEX – εξ ολοκλήρου σε μη οριοθετημένες περιοχές – συμπίπτουν εν πολλοίς με αυτές της 21ης Ιουλίου. Εφάπτονται του 28ου μεσημβρινού και εκτείνονται κατά πλάτος ανατολικά έως του ορίου του 30ού μεσημβρινού, που αφορά ελληνικές διεκδικήσεις και πέραν αυτού του ορίου σε μια ζώνη ρόμβου που αφορά κυπριακές διεκδικήσεις. Αποφεύγονται οι οριοθετημένες ΑΟΖ της Ελλάδας και της Κύπρου (αμφότερες με αντισυμβαλλόμενη την Αίγυπτο).
Η NAVTEX που εκδόθηκε αφορά δέσμευση περιοχής ανοικτής θαλάσσης, αλλά με σκοπό τη σεισμική έρευνα επί μη οριοθετημένης υφαλοκρηπίδας. Μπορεί τα δικαιώματα υφαλοκρηπίδας να υπάρχουν αυτοδίκαια και εξ υπαρχής, εν τούτοις η συμφωνία ή δικαστική απόφαση έχουν συστατικό, όχι δηλωτικό, χαρακτήρα, καθορίζουν τις περιοχές άσκησης των δικαιωμάτων εκάστου των κρατών οι ακτές των οποίων προκαλούν επικαλυπτόμενες διεκδικήσεις. Η έρευνα είναι το πρώτο βήμα άσκησης αποκλειστικού δικαιώματος υφαλοκρηπίδας, εφόσον έχει προηγηθεί συμφωνία οριοθέτησης. Διαφορετικά, αν αμφισβητείται η περιοχή από άλλη χώρα – όπως είναι εν προκειμένω η Ελλάδα – η έρευνα δεν νομιμοποιείται, όπως ούτε τυχόν απόκτηση σεισμικών δεδομένων.
Ποια είναι η δημόσια τάξη στις θαλάσσιες ζώνες; Σύμφωνα με το άρθρο 83 παρ. 1 της Σύμβασης του 1982, υπάρχει υποχρέωση για συμφωνία οριοθέτησης και δεν επιτρέπεται μονομερής οριοθέτηση σε περιοχές γεωγραφικής στενότητας όπου επικαλύπτονται οι διεκδικήσεις επί της υφαλοκρηπίδας. Και αυτή η υποχρέωση οριοθέτησης αφορά τις θαλάσσιες δραστηριότητες – έρευνα – εκμετάλλευση υφαλοκρηπίδας – των γειτονικών κρατών. Η υποχρέωση οριοθέτησης με συμφωνία συνεπάγεται ότι τα γειτονικά παράκτια κράτη θα διαπραγματευτούν με καλή πίστη προς αυτόν το στόχο. Η υποχρέωση αφορά την καλόπιστη στάση κατά τη διαπραγμάτευση, όχι να επιτευχθεί αποτέλεσμα. Τυχόν μονομερείς ενέργειες σε μη οριοθετημένες (κατά την ορολογία του δικαστηρίου, disputed/διαφιλονικούμενες) περιοχές συνιστούν παραβίαση της υποχρέωσης για διαπραγμάτευση με καλή πίστη. Ετσι ερμήνευσε το Δικαστήριο Δικαίου της Θάλασσας (ITLOS) την παρ. 1 του άρθρου 83 (Γκάνα/Ακτή Ελεφαντοστού, 2017).
Σύμφωνα δε με το άρθρο 83 παρ. 3, εν όψει συμφωνίας οριοθέτησης, τα εμπλεκόμενα κράτη πρέπει, πρώτον, να καταβάλουν κάθε προσπάθεια σύναψης προσωρινών συμφωνιών πρακτικού χαρακτήρα και, δεύτερον, κατά τη φάση αυτής της προσωρινής περιόδου να μη διακινδυνεύουν, ούτε να παρεμποδίζουν την επίτευξη τέτοιας συμφωνίας. Τυχόν μονομερείς ενέργειες σε μη οριοθετημένες (διαφιλονικούμενες) περιοχές συνιστούν παραβίαση της παρ. 3 του άρθρου 83.
Η συμφωνία με την Αίγυπτο
Η τουρκική NAVTEX αποτελεί «θυμική αντίδραση» έναντι της ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας. Οπως έχουμε επισημάνει, η αναγκαία, για να διεμβολίσει την παράνομη τουρκολιβυκή οριοθέτηση, συμφωνία με την Αίγυπτο είναι καθ’ όλα έγκυρη, διότι έχει συναφθεί μεταξύ των όντως αντικείμενων κρατών, σε αντίθεση με το τουρκολιβυκό μνημόνιο. Επίσης η συμφωνία κατοχυρώνει τα δικαιώματα των νησιών και αποκαθιστά την πρόσβαση στην Ανατολική Μεσόγειο που στερεί η τουρκολιβυκή οριοθέτηση. Με κατοχυρωμένο δικαίωμα διακόπτεις αναμφισβήτητα ενέργειες τρίτου κράτους στα κυριαρχικά μας δικαιώματα. Σημαντικό επίσης είναι ότι με τη συμφωνία επανέρχεται η τάξη στις θαλάσσιες ζώνες και δεν επιτρέπεται οριοθέτηση απόμακρων μεταξύ τους κρατών για να αποκλείσουν τους νόμιμους διεκδικητές. Ιδίως όμως ενισχύεται η θέση της Ελλάδας στην αντιμετώπιση εμπράκτως των παράνομων τουρκικών απαιτήσεων. Με τη συμφωνία τεκμηριώνεται η νομική διαφορά, στην επίλυση της οποίας, όταν φτάσει η ώρα, η Ελλάδα προσέρχεται από νομικά πιο ισχυρή θέση.
Τι σημαίνει όμως μερική οριοθέτηση; Δεν πρέπει να συγχέεται ότι με τη μερική οριοθέτηση μόνο οι επιλεγόμενες ακτές δημιουργούν επικαλύψεις διεκδικήσεων και όχι όλες που ανήκουν στον κορμό του κράτους. Ειδικά όσον αφορά ανατολικά του 28ου μεσημβρινού, η Ελλάδα θα έχει ως σημεία βάσης τις ακτές της Καρπάθου και της Ρόδου, των οποίων οι προβολές θα εκτείνονται πέραν της μερικώς οριοθετημένης περιοχής, ενισχυτικά στην οριοθέτηση ανατολικότερα.
Και τι σημαίνει μειωμένη επήρεια; Η συμφωνία υιοθετήθηκε και με βάση την αρχή της αναλογίας των εκατέρωθεν ακτών, προφανώς όχι αποδιδόμενη με μαθηματική ακρίβεια. Η αναλογία σχετίζεται με την – ακόμη και συμβολικά – μειωμένη απόδοση επήρειας. Αναφορικά με το ερώτημα εάν επηρεάζει μελλοντικές οριοθετήσεις, επισημαίνεται ότι κάθε οριοθέτηση είναι διαφορετική, με βάση τα ιδιαίτερα γεωγραφικά δεδομένα και a priori δεν είναι δεσμευτική. Ωστόσο πρέπει να παρατηρηθεί ότι στις περιοχές που μας ενδιαφέρουν, ιδιαίτερα για τον «διεμβολισμό» της τουρκολιβυκής οριοθέτησης, η επήρεια των νησιών επ’ αυτού του σημείου είναι επαρκής. Η επήρεια αποδίδεται μειωμένη μόνο ως προς την οριοθετική γραμμή με την Αίγυπτο και όχι στις περιοχές που μας ενδιαφέρουν.
Ο κ. Πέτρος Λιάκουρας είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
