Η δύσκολη πορεία της συμφωνίας-κλειδί Αθήνας – Καΐρου για ΑΟΖ – Τι αλλάζει στην Αν. Μεσόγειο

Σύμφωνα με τη διήγηση ενός εκ των προσώπων που συμμετείχαν στις πρώτες διαβουλεύσεις της Αθήνας με το Κάιρο, το 2007, για την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών, ένας εκ των συνομιλητών της αιγυπτιακής πλευράς είχε, μεγαλοφώνως, διερωτηθεί αν οι δύο χώρες είχαν όντως κάτι να οριοθετήσουν. Η αμφιθυμία του Καΐρου στις διαπραγματεύσεις με την Αθήνα υπήρξε σταθερή ήδη από τη δεκαετία του 1970, όταν η τότε κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή είχε κάνει μια πρώτη απόπειρα για οριοθέτηση. Με αυτή τη στάση ως δεδομένο και σε συνδυασμό με την επιταγή της πολιτικής, νομικής και διπλωματικής «απονεύρωσης» του Μνημονίου Συναντίληψης Αγκυρας – Τρίπολης του Νοεμβρίου 2019, η υπογραφή την περασμένη Πέμπτη 6 Αυγούστου στο Κάιρο της συμφωνίας οριοθέτησης Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) Ελλάδας – Αιγύπτου εκπληρώνει σε μεγάλο βαθμό τους ελληνικούς στόχους. Αν και μερική, καθώς η Αίγυπτος δεν δέχθηκε σε κανένα σημείο της διαπραγμάτευσης την επέκταση της προς οριοθέτηση περιοχής ανατολικά του 28ου μεσημβρινού – πόσω μάλλον τη συμπερίληψη του νησιωτικού συμπλέγματος του Καστελλορίζου στις συνομιλίες -, η συγκεκριμένη οριοθέτηση πρέπει να ιδωθεί υπό το πρίσμα των συνθηκών που επικρατούν σήμερα στην ευρύτερη γεωπολιτική γειτονιά της Ελλάδας.

Οι υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Αιγύπτου υπογράφουν τη συμφωνία Οριοθέτησης Αποκλειστικής Ζώνης

Οξείες τουρκικές αντιδράσεις

Ηταν αναμενόμενο ότι η συμφωνία που υπεγράφη στο Κάιρο από τους υπουργούς Εξωτερικών των δύο χωρών, τον Νίκο Δένδια και τον Σάμεχ αλ Σούκρι, θα προκαλούσε την τουρκική αντίδραση. Αυτή ήταν οργισμένη, όπως φάνηκε από την ανακοίνωση του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών, και πρακτικώς εκφράστηκε, σε πρώτο στάδιο, με τη ματαίωση της τουρκικής συμμετοχής στον προγραμματιζόμενο επαναληπτικό γύρο των διερευνητικών επαφών που είχε συμφωνηθεί έπειτα από τη γερμανική πρωτοβουλία και την «τριμερή του Βερολίνου». Ωστόσο, αυτή η αντίδραση δεν αιφνιδίασε την ελληνική πλευρά. Αλλωστε η Αθήνα, όπως είχε επισημάνει ο ίδιος ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης σε τηλεφωνική του συνομιλία με την καγκελάριο της Γερμανίας Ανγκελα Μέρκελ, δεν θα ήταν εύκολο να απεμπολήσει την ευκαιρία της υπογραφής μιας συμφωνίας οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών με την Αίγυπτο, εφόσον αυτή καθίστατο εφικτή. Οπως «Το Βήμα» πληροφορείται, ο εκπρόσωπος της τουρκικής προεδρίας και εξ απορρήτων σύμβουλος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο Ιμπραήμ Καλίν, εξέφρασε το απόγευμα της Πέμπτης την έντονη δυσφορία του τόσο προς τον διπλωματικό σύμβουλο της κυρίας Μέρκελ, τον Γιαν Χέκερ, όσο και προς την πρέσβη Ελένη Σουρανή, την επικεφαλής του Διπλωματικού Γραφείου του έλληνα Πρωθυπουργού. Τους ανακοίνωσε δε ότι η Αγκυρα αποσύρεται από τις διερευνητικές επαφές, καθώς η Αθήνα παραβίασε τη συμφωνία αποχής από ενέργειες που θα επιβάρυναν το κλίμα.

Μία ημέρα αργότερα, την Παρασκευή 7 Αυγούστου, τη σκυτάλη πήρε ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ο τούρκος πρόεδρος, σε πολύ επιθετικούς τόνους, είπε ότι η Ελλάδα παραβίασε τους όρους της συνεννόησης που έλαβε χώρα κατόπιν της πρόσφατης παρέμβασης του Βερολίνου. «H καγκελάριοςΜέρκελ μου το ζήτησε. Είπε, αν σταματήσετε τις δραστηριότητες γεώτρησης εδώ, θα διευκολύνετε τη δουλειά μου. Και είπα στην καγκελάριο «αν εσείς εμπιστεύεστε την Ελλάδα, θα κάνουμε ένα διάλειμμα για τρεις εβδομάδες ή τέσσερις εβδομάδες. Αλλά εγώ δεν τους εμπιστεύομαι. Και θα δείτε ότι δεν θα τηρήσουν τις υποσχέσεις τους». Και αυτό συνέβη» τόνισε ο τούρκος πρόεδρος. Προανήγγειλε δε ότι η Τουρκία θα επανέλθει και θα προχωρήσει σε έρευνες υδρογονανθράκων στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, τις οποίες είχε ανακοινώσει, μέσω της NAVTEX της 21ης Ιουλίου, ότι θα κάνει το ερευνητικό σκάφος «Oruc Reis» σε μια περιοχή που βρισκόταν στο νοτιότερο άκρο της υφαλοκρηπίδας που διεκδικεί η Ελλάδα στην Ανατολική Μεσόγειο. Ουδείς θα έπρεπε να αποκλείσει ότι αυτό το ενδεχόμενο θα λάβει «σάρκα και οστά» το προσεχές διάστημα. Ηδη σε διπλωματικούς και στρατιωτικούς κύκλους παρατηρείται πλήρης κινητοποίηση και δεν θα πρέπει να συνιστά έκπληξη αν επαναληφθεί, πολύ σύντομα, η έξοδος τόσο τουρκικών πολεμικών πλοίων όσο και του σεισμογραφικού σκάφους μετά την έκδοση νέας NAVTEX. Το βράδυ της Παρασκευής είχε αρχίσει να παρατηρείται η έξοδος τουρκικών ναυτικών μονάδων από τα Στενά, που παρακολουθούνταν από το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό.

Απειλεί ο Ερντογάν, σε νευρική κρίση η Αγκυρα

Οι συνομιλίες Αθήνας – Καΐρου

Θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι η συμφωνία με την Αίγυπτο θα προκαλέσει σφοδρή πόλωση μεταξύ των ακραιφνών οπαδών της και των ορκισμένων εχθρών της. Οι μεν ομιλούν για την ακύρωση του επάρατου τουρκολιβυκού μνημονίου. Πολιτικά αυτό ηχεί ωραία, αλλά νομικά δεν ισχύει. Το τουρκολιβυκό μνημόνιο, τονίζουν κορυφαία διπλωματικά στελέχη, δεσμεύει μόνο αυτούς που το υπέγραψαν και όχι τρίτους. Το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση της ελληνοαιγυπτιακής συμφωνίας οριοθέτησης. Το κρίσιμο στοιχείο, υπογραμμίζουν οι ίδιες πηγές, είναι ότι πλέον η Ελλάδα «αποκτά επισήμως δικαίωμα» στις θαλάσσιες ζώνες της περιοχής με μια συμφωνία που ακολουθεί τις προβλέψεις του Δικαίου της Θάλασσας. Από αυτή την άποψη, «η νομιμότητα επιστρέφει στην Ανατολική Μεσόγειο» όπως είπε ο κ. Μητσοτάκης. Η Τουρκία είχε επιδιώξει «να βγάλει την Ελλάδα από την εξίσωση» με τη συμφωνία που είχε υπογράψει με τη Λιβύη, δημιουργώντας τετελεσμένο. Πλέον, υπάρχει ένα ισοδύναμο ελληνικό τετελεσμένο που επιτρέπει στην Ελλάδα να ασκήσει δικαιώματα σε μια περιοχή που δεν πρέπει να λησμονείται ότι συμπίπτει με αυτή για την οποία η Τουρκική Κρατική Εταιρεία Πετρελαίου (ΤΡΑΟ) έχει ήδη αιτηθεί άδειες ερευνών από τα τέλη του περασμένου Μαΐου για θαλάσσια οικόπεδα νοτίως της Ρόδου, της Κάσου, της Καρπάθου και του νοτιοανατολικού τμήματος της Κρήτης, που γεωγραφικώς «πνίγουν» την Ελλάδα, σταματώντας ελάχιστα έξω από την αιγιαλίτιδα ζώνη των έξι ναυτικών μιλίων.

Από τις 18 Ιουνίου και μετά, όταν ο Νίκος Δένδιας επισκέφθηκε το Κάιρο και συναντήθηκε τόσο με τον αιγύπτιο ομόλογό του Σάμεχ αλ Σούκρι όσο και με τον πρόεδρο Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι, η Αθήνα έδειξε ότι επιθυμούσε την επιτάχυνση των συνομιλιών με σκοπό την επίτευξη μιας συμφωνίας εντός του Αυγούστου. Υπήρχε λόγος για αυτό. Το σκεπτικό του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών ήταν ότι από τον Σεπτέμβριο και μετά θα ήταν πλέον εξαιρετικά δύσκολο να αποτραπούν η ανάρτηση του τουρκολιβυκού μνημονίου στο αρμόδιο Τμήμα Ωκεάνιων Υποθέσεων και Δικαίου της Θάλασσας (Division for Ocean Affairs and the Law of the Sea – DOALOS) των Ηνωμένων Εθνών και, το πιο σημαντικό, η πρωτοκόλλησή του στη Γενική Γραμματεία του Οργανισμού. Η Μόνιμη Αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΗΕ, η πρέσβης Μαρία Θεοφίλη, έχει ξεπεράσει εαυτόν στη διαμόρφωση των κατάλληλων συμμαχιών προς αποτροπή της πρωτοκόλλησης κυρίως, αλλά θεωρείται δεδομένο ότι η Τουρκία θα ασκήσει πολύ ισχυρή πίεση μετά και την ανάληψη των καθηκόντων του προέδρου της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ από τον έμπειρο διπλωμάτη Βολκάν Μποζκίρ.

Η νέα μεθοδολογία στις συνομιλίες και η «φόρμουλα των ποσοστών»

Η Αθήνα αποφάσισε στην τελευταία φάση των συνομιλιών να αλλάξει τη μεθοδολογική της προσέγγιση. Οι γνώστες της ιστορίας των ελληνοαιγυπτιακών διαπραγματεύσεων επισημαίνουν ότι σε αρκετές φάσεις των συζητήσεων στο παρελθόν η αιγυπτιακή πλευρά δεν αποδεχόταν καν ως όριο τον 28ο μεσημβρινό. Εθετε, αντιθέτως, ως όριο περίπου τον μεσημβρινό 27ο 22’, σε μία νοητή γραμμή που εκκινούσε κάθετα από το ακρωτήριο της Κνίδας στα τουρκικά παράλια προς νότια. Διόλου τυχαία, το ακρωτήριο της Κνίδας είναι το πρώτο σημείο βάσης, στη βόρεια πλευρά, το οποίο χρησιμοποίησε η Αγκυρα για το Μνημόνιο Συναντίληψης Θαλασσίων Ζωνών που υπέγραψε με την Τρίπολη τον περασμένο Νοέμβριο. Μετά την υπογραφή του τουρκολιβυκού μνημονίου, η Αθήνα επεδίωξε να κλείσει συμφωνία με την Αίγυπτο και «να σπάσει» το όριο του 28ου μεσημβρινού, ο οποίος «τέμνει» τη Ρόδο στη μέση. Είχε προταθεί η μετακίνηση της γραμμής στον 28ο 15’ ώστε να καλύπτεται ολόκληρη η Ρόδος. Ωστόσο, οι Αιγύπτιοι δεν το δέχονταν και επικαλούνταν μάλιστα προηγούμενη συμφωνία τους κατά τη διάρκεια των συνομιλιών που είχαν με τον πρώην υπουργό Εξωτερικών Νίκο Κοτζιά.

Τα ποσοστά

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, η Αθήνα, βασιζόμενη και σε γνωμοδοτήσεις των δύο ξένων συμβούλων της, αποφάσισε να υιοθετήσει μία φόρμουλα που θα μπορούσε να ονομαστεί «η φόρμουλα των ποσοστών». Σύμφωνα με αυτή, η Αθήνα πρότεινε οι δύο πλευρές να εξετάσουν τον τρόπο με τον οποίο αφού συμφωνήσουν στην προς οριοθέτηση περιοχή και συγκρίνουν τη μέση γραμμή που η καθεμία προτείνει να βρουν, με βάση και το κριτήριο της αναλογικότητας, μία δίκαιη λύση. Ουσιαστικά, ακολουθήθηκε μία αντίστροφη πορεία: πρώτα συμφωνήθηκε η οριοθετική γραμμή και μετά άρχισαν οι υπολογισμοί της επήρειας κάθε νησιού. Η κεντρική λογική ήταν αναλογία ακτών προς αναλογία θαλασσίων χώρων. Αυτός είναι ο λόγος που τελικά, με μία αναλογία 1 προς 1,20, η θαλάσσια περιοχή που παίρνει η Ελλάδα είναι το 45% της οριοθετημένης περιοχής (περίπου 37.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα), ενώ η Αίγυπτος λαμβάνει το 55%. Σε σχέση δε με την επήρεια των νησιών, οι εκτιμήσεις έδειχναν ότι η επήρεια της Κρήτης κυμαίνεται περί το 90%.

Εμπόδια επί του κειμένου

Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ακόμη και την ύστατη ώρα υπήρξαν σοβαρά εμπόδια όχι επί χάρτου αλλά επί του κειμένου. Και αυτό διότι το Κάιρο δεν εμφανιζόταν μέχρι και λίγο πριν από την τελική υπογραφή να δέχεται την αναφορά σε μερική (partial) οριοθέτηση, που τελικώς περιελήφθη στο Αρθρο 1 του κειμένου της Συμφωνίας (που απεκάλυψε «Το Βήμα» ήδη από την Παρασκευή). Το σημείο αυτό ήταν κρίσιμο για την ελληνική πλευρά, διότι η Αθήνα δεν επιθυμούσε να φανεί ότι η συμφωνία της 6ης Αυγούστου είναι τελική και θα αποτρέπει περαιτέρω οριοθέτηση προς Ανατολάς. Επιπλέον, η Αθήνα επέλεξε να αφήσει «αναμονές» τόσο προς τα δυτικά όσο και προς τα ανατολικά της οριοθετικής γραμμής. Στην ανατολική πλευρά, κρίθηκε ότι δεν έπρεπε «να ακουμπήσει» στον 28ο μεσημβρινό και για αυτό σταμάτησε στο 27ο 59’ 02.00”, ενώ στη δυτική πλευρά δεν πέρασε τον 26ο μεσημβρινό. Η λογική πίσω από την αποφυγή του «μαγικού» 28ου μεσημβρινού είναι ότι η Αθήνα δεν ήθελε να εμφανιστεί ότι ακολουθεί την τουρκική γραμμή που ορίζει ότι από τον 28ο 00’ 00 ως τον 32ο 16’ 00 υπάρχει μόνο τουρκική υφαλοκρηπίδα.

Οι διερευνητικές επαφές και οι προτάσεις για κυρώσεις

Η οργισμένη αντίδραση της Αγκυρας στην ανακοίνωση της υπογραφής της Συμφωνίας Οριοθέτησης ΑΟΖ Ελλάδας – Αιγύπτου οδήγησε στη ματαίωση του προγραμματιζόμενου για την εβδομάδα που αρχίζει στις 24 Αυγούστου 61ου γύρου των διερευνητικών επαφών Ελλάδας – Τουρκίας, ο οποίος επρόκειτο να λάβει χώρα σε τουρκικό έδαφος. Η Αγκυρα πάντως δεν αισθάνθηκε ποτέ άνετα με όλη τη σύλληψη της επανάληψης των συνομιλιών και του μορατόριουμ ερευνών και γεωτρήσεων ώστε να εκτονωθεί η ένταση στην περιοχή. Αυτή η δυσανεξία στο «κοστούμι της συνεννόησης» φάνηκε σε δύο φάσεις, τόσο στο πλαίσιο της «τριμερούς του Βερολίνου» της 13ης Ιουλίου, όσο και στη διαβούλευση των προηγούμενων ημερών για την έκδοση της, πάντοτε πανομοιότυπης, ανακοίνωσης που εκδίδουν το ελληνικό και το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών πριν από κάθε γύρο διερευνητικών επαφών. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του «Βήματος», η Τουρκία αρνήθηκε επίμονα να υπάρξει σαφής καταγραφή της συμφωνίας της σε μορατόριουμ, ενώ ακόμη και στην έκδοση της ανακοίνωσης για την επανάληψη των διερευνητικών επαφών προέβαλε πολλές ενστάσεις και κωλυσιεργούσε.

Ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου πιέζει την Τρίπολη για την υπογραφή συμφωνίας ενεργειακής συνεργασίας

Η μεθοδολογία των επαφών

Η μεθοδολογία που θα ακολουθηθεί, αν οι διερευνητικές επαφές επανεκκινήσουν, συνιστά κρίσιμο στοιχείο και τούτο διότι εξαρχής η Αγκυρα είχε επιδιώξει να εγκλωβίσει την Αθήνα σε μια συζήτηση για την επέκταση των χωρικών της υδάτων, επιδιώκοντας ουσιαστικά να συναποφασίσει γι’ αυτή. Κατά καιρούς οι δύο πλευρές συζητούσαν επί μιας επιλεκτικής επέκτασης, αλλά οι Τούρκοι εμφανίζονταν να είχαν σκληρύνει τη στάση τους πριν οι συζητήσεις σταματήσουν το 2016. Μόνο την περίοδο που στον θώκο του υπουργείου Εξωτερικών καθόταν ο Ευάγγελος Βενιζέλος μετεβλήθη αυτή η πρακτική, ενώ η συζήτηση επεκτάθηκε ώστε να καλύψει και την οριοθέτηση στην Ανατολική Μεσόγειο. Στην Αθήνα υπάρχει πάντως η άποψη ότι ο δίαυλος των διερευνητικών επαφών μπορεί να λειτουργήσει ανεξαρτήτως της συμφωνίας με την Αίγυπτο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τρέφονται αυταπάτες.

Αλλωστε, η «τριμερής του Βερολίνου» δεν προέβλεπε την άρση του τουρκολιβυκού μνημονίου ως προϋπόθεση για την επανάληψη των διαβουλεύσεων, παρά το γεγονός ότι καλύπτει περιοχή που εμπίπτει εντός εκείνης που ίσως κληθούν να οριοθετήσουν στο μέλλον η Ελλάδα και η Τουρκία. Μάλιστα, η Αγκυρα δεν είχε καμία πρόθεση να παύσει τις κινήσεις για την υλοποίηση προβλέψεων του μνημονίου αυτού, καθώς, σύμφωνα με πληροφορίες, ο υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου πιέζει την Τρίπολη για την υπογραφή συμφωνίας ενεργειακής συνεργασίας, προφανώς με το μάτι σε έρευνες υδρογονανθράκων αλλά και εισόδου τουρκικών εταιρειών στον λιβυκό ενεργειακό τομέα.

Η συζήτηση στο Βερολίνο

Η συζήτηση στο ΒερολίνοΤην ίδια στιγμή, η Αθήνα προετοιμάζεται και για τη συζήτηση που θα διεξαχθεί στις 27-28 Αυγούστου για την Τουρκία στο πλαίσιο του άτυπου Συμβουλίου των υπουργών Εξωτερικών της ΕΕ (Gymnich) στο Βερολίνο. Σύμφωνα με έγγραφο του υπουργείου Εξωτερικών προς τη Μόνιμη Αντιπροσωπεία της Ελλάδας στην ΕΕ, με ημερομηνία 28 Ιουλίου, που βρίσκεται εν γνώσει του «Βήματος», προτείνονται στοχευμένα τομεακά μέτρα που θα ήταν δυνατό να υιοθετηθούν από την ΕΕ εφόσον συνεχιστεί η παραβατική συμπεριφορά της Αγκυρας. Υπενθυμίζεται ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (EEAS) εκπονούν κείμενο επιλογών (options paper) για ενδεχόμενες κυρώσεις εναντίον της Τουρκίας. Τα μέτρα αυτά χωρίζονται σε τέσσερις τομείς: τουριστικός, ενεργειακός, χρηματοπιστωτικός επενδυτικός και εμπορικός. Ενδεικτικά αναφέρονται η καταχώριση μεγάλων τουρκικών τραπεζών με τις οποίες θα απαγορεύονται κάθε είδους συναλλαγές ή η απαγόρευση παροχής δανείων ή πιστώσεων από ευρωπαϊκές τράπεζες και επιχειρήσεις, αλλά και γενικότερη απαγόρευση συναλλαγών με τουρκικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον ενεργειακό τομέα.