Στην πιο διαδεδομένη εκδοχή του μύθου της Αριάδνης, η κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα και της Πασιφάης, που πρόδωσε την πατρίδα και τους δικούς της για να βοηθήσει τον Θησέα, εγκαταλείφθηκε από αυτόν στα παράλια της Νάξου. Αυτά στη μυθολογία. Στην κατά Ουγκό φον Χόφμανσταλ (λιμπρέτο) και Ρίχαρντ Στράους (μουσική) εκδοχή, δηλαδή στην όπερα του 1912 «Η Αριάδνη στη Νάξο», η εγκαταλελειμμένη πριγκίπισσα θρηνεί τον χαμένο έρωτα πάντα στα παράλια του αιγαιοπελαγίτικου νησιού, αλλά δεν είναι μόνη: Τον θρήνο της διακόπτει μια φιγούρα που δεν είχαν προβλέψει οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, και η οποία βγαίνει κατευθείαν από την κομέντια ντελ άρτε.
Η Τσερμπινέτα ανεβαίνει στη σκηνή για να θυμίσει στη βαρυπενθούσα Αριάδνη με τσαχπινιά, νάζι αλλά και με υποβόσκουσα μελαγχολία και θλίψη πως ακόμα και αν ένας έρωτας τελειώνει, η ζωή συνεχίζεται με έναν άλλον έρωτα. Πως ο επόμενος Θησέας σε λίγο θα φανεί. Δεν είναι βεβαίως η μοναδική περίπτωση που η μυθολογία χρησιμοποιείται ως πυρήνας έμπνευσης στην όπερα. Εκτός από την «Αριάδνη» του, ο Ρ. Στράους το έκανε και στην «Ηλέκτρα» και στην «Αιγυπτία Ελένη» και στη «Δάφνη» και στην «Αγάπη της Δανάης».
Πρώτα βήματα με βάση τις αρχαίες τραγωδίες
Το έκαναν και δεκάδες συνθέτες και λιμπρετίστες πριν (και μετά) από τον γερμανό συνθέτη: Η όπερα, ως γνωστόν, γεννήθηκε ως μια προσπάθεια αναβίωσης της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Και από τότε που έκανε τα πρώτα βήματά της μέχρι σήμερα οι δημιουργοί δεν έπαψαν να ανατρέχουν στους μύθους των αρχαίων Ελλήνων (και των αρχαίων Ρωμαίων όπου επίσης απαντώνται δικοί μας θεοί, ημίθεοι και ήρωες) και να εμπνέονται από εκείνους.
Οπως γίνεται στην «Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα» του Κλάουντιο Μοντεβέρντι, που παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ Αθηνών. Από τους σημαντικότερους συνθέτες της δυτικής μουσικής, μεταρρυθμιστής και πρωτοπόρος, ο Μοντεβέρντι πριν από τον «Οδυσσέα» είχε συνθέσει το 1607 τον «Ορφέα». Το εμβληματικό έργο, που θεωρείται η πρώτη όπερα στην ιστορία της μουσικής, αναφέρεται στον μύθο του νέου που κατεβαίνει στον Αδη για να ξαναφέρει στη ζωή τη νεκρή σύντροφό του.
Πολλά χρόνια μετά, το 1858, στον δικό του αυθάδη «Ορφέα στον Αδη» ο Οφενμπαχ θα παρωδήσει απολαυστικά θεούς, ημίθεους και λοιπούς ήρωες (μαζί και την πολιτικοκοινωνική κατάσταση της εποχής του) βάζοντάς τους να χορεύουν καν-καν. Κωμικές στιγμές είχε και ο πολύ παλαιότερος (1649) «Ιάσονας» του Καβάλι. Ο Χέντελ είχε ντύσει με μουσική το δράμα της «Σεμέλης» που κατακεραυνώθηκε από τον ερωτευμένο μαζί της Δία. Ο Γκλουκ μάς χάρισε, εκτός από το «Ορφέας και Ευρυδίκη» (1762), που είναι η διασημότερη όπερά του, την «Αλκηστη», την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και την «Ιφιγένεια εν Ταύροις». Ακολούθησαν ο Σποντίνι με την «Ολυμπία» του, ο Πατσίνι με τη «Σαπφώ» του…
Η ιδανική «Μήδεια» και η Μαρία Κάλλας
Η «Ολυμπιάδα» (1734) του Βιβάλντι εξελίσσεται με φόντο τους Ολυμπιακούς Αγώνες και ανήκει και εκείνη στις δεκάδες όπερες που δανείστηκαν το αρχαιοελληνικό φολκλόρ για να αυθαιρετήσουν, να αλλάξουν τα γεγονότα και τους μύθους, να προσθέσουν νέους ήρωες και να χτίσουν νέες ιστορίες. Ο μυθικός βασιλιάς της Κρήτης Ιδομενέας ενέπνευσε το 1781 στον Μότσαρτ την ομώνυμη όπερα. Λίγα χρόνια μετά, το 1797, παρουσιάστηκε στο Παρίσι το αριστούργημα του Λουίτζι Κερουμπίνι, η «Μήδεια». Πρόκειται για τη διασημότερη Μήδεια ανάμεσα σε μια σειρά μελοδραμάτων με θέμα τον μύθο της πριγκίπισσας της Κολχίδας. Παρόμοιες όπερες έχουν συνθέσει ο Καβάλι, ο Τζανετίνι, ο Μάιρ, ο Σαρπαντιέ, ο Μπέντα κ.ά.
Το μελόδραμα του Κερουμπίνι στην ιταλική εκδοχή του λιμπρέτου υπήρξε μεγάλη επιτυχία της Μαρίας Κάλλας. Η κορυφαία ελληνίδα υψίφωνος ερμήνευσε συγκλονιστικά (σκηνοθετημένη και από τον Αλέξη Μινωτή) την προδομένη σύζυγο του Ιάσονα. Δίπλα της, τον ρόλο του βασιλιά Κρέοντα ερμήνευσε σε μια σειρά ιστορικών παραστάσεων ένας ακόμα σπουδαίος έλληνας καλλιτέχνης, ο βαθύφωνος Νίκος Ζαχαρίου.
Οι παλαιοί θεοί και ο χριστιανισμός
Η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς, γοητεύει τον «Τανχόιζερ» του Βάγκνερ, συμβολίζοντας την πρωτόγονη δύναμη και επιρροή των παλαιών θεών. Ομως στο τέλος της όπερας η νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός, επιβάλλεται στην ειδωλολατρία. Ο χριστιανισμός θριαμβεύει και στο φινάλε του «Μεφιστοφελή» του Μπόιτο, αφού προηγουμένως ο Φάουστ έχει περάσει αμαρτωλές νύχτες στην αγκαλιά της Ελένης της Τροίας. Ο «Βασιλιάς Οιδίποδας» του Λεονκαβάλο δεν είναι όπερα τόσο δημοφιλής όσο «Οι παλιάτσοι» του, έχει όμως ένα θαυμάσιο ντουέτο ανάμεσα στην Ιοκάστη και τον Οιδίποδα.
Οι μεγαλειώδεις «Τρώες» του Μπερλιόζ (Παρίσι, 1863) βασίζονται στην «Αινειάδα» του Βιργιλίου και ανεβάζουν στη σκηνή, μεταξύ άλλων, πρόσωπα που γνωρίζουμε από την ελληνική μυθολογία και από τα ομηρικά έπη, όπως την Κασσάνδρα, την Πολυξένη, την Ανδρομάχη, τον Αστυάνακτα… «Αριάδνη» εμπνευσμένη από την ελληνική μυθολογία έχει συνθέσει και ο Μασνέ. Στις «Βάκχες» του Ευρυπίδη βασίζει το λιμπρέτο των δικών του «Βακχών» ο Χέντσε. Στην «Οδύσσεια» ανέτρεξε ο Φορέ για την «Πηνελόπη» του, που έκανε πρεμιέρα στο Μόντε Κάρλο το 1913. Η όπερα-ορατόριο του Στραβίνσκι «Βασιλιάς Οιδίππους», η «Αντιγόνη» του Καρλ Ορφ, ο «Βασιλιάς Πρίαμος» του Μάικλ Τίπετ και ακόμα πιο πρόσφατα, το 1986, η όπερα «The mask of Orpheus» του Harrison Birtwistle παντρεύουν επιτυχώς τα σύγχρονα μουσικά ιδιώματα με τους αρχαιοελληνικούς μύθους.
