Η ζωή είναι ο δισταγμός μεταξύ ενός θαυμαστικού και ενός ερωτηματικού. Στην αμφιβολία, υπάρχει και η τελεία.
Φερνάντο Πεσόα
Oδημοσιογράφος και βιολόγος JV Chamary επισημαίνει πως παρόλο που η βιολογία είναι η φυσική επιστήμη που εξετάζει τη ζωή και τους ζωντανούς οργανισμούς, ακόμη και οι βιολόγοι δεν συμφωνούν για το «τι είναι ακριβώς η ζωή». Και ενώ οι επιστήμονες έχουν προτείνει εκατοντάδες τρόπους ορισμού, κανένας δεν είναι καθολικά αποδεκτός. Συχνά οι μελέτες, αντί να ορίσουν τη λέξη, περιγράφουν το φαινόμενο της ζωής μέσα από διάφορα χαρακτηριστικά που αφορούν το περιεχόμενο και τις ιδιότητές της. Αναμφίβολα η ζωή προϋποθέτει το κύτταρο, τη βασική μονάδα της. Χαρακτηριστικά της είναι η ανάπτυξη, ο πολλαπλασιασμός, η δυνατότητα προσαρμογής και ο μεταβολισμός. Ο βιοχημικός Ντάνιελ Κόσλαντ προτείνει «επτά πυλώνες ζωής»: πρόγραμμα, αυτοσχεδιασμό, διαμερισματοποίηση, ενέργεια, αναγέννηση, προσαρμοστικότητα και αποκλεισμό. Είναι μια άποψη. Διότι υπάρχει και η ψυχή, υπάρχει και το πνεύμα. Την ψυχή μόνο συμβολικά μπορούμε να την προσεγγίσουμε. Οι εσωτερικοί κυματισμοί του όντος δεν είναι το φόρτε της επιστήμης.
Ας ξεφύγουμε λίγο από τους ειδικούς. Η ζωή είναι χρόνος και δράση. Γεγονότα που συμβαίνουν. Κατακερματίζοντας τον χρόνο, δημιουργούμε μια πλασματική δομή. Τα οδόσημα της καθημερινότητας, οι βασικές ανάγκες τις οποίες νιώθει ακόμη κι ένα βρέφος, οργανώνουν την ημέρα, την εβδομάδα, τον μήνα, τον χρόνο. Στην ουσία βέβαια όλα όσα συμβαίνουν έχουν να κάνουν μόνο με συμπαντικές κινήσεις. Την Ανατολή, τη Δύση, τη διαδοχή των εποχών. Ολα ξεκίνησαν με την ενστικτώδη προσαρμογή της ζωής του ανθρώπου σε βασικά φαινόμενα (μέρα=δράση, βράδυ=ύπνος), την άμυνά του απέναντι σε κινδύνους (πλημμύρα, βροχή, καύσωνας κ.τ.λ.). Αργότερα, όταν ο άνθρωπος παρατήρησε και ερμήνευσε την περιοδικότητα των φαινομένων αυτών, άρχισε να προσθέτει μέσω της τεχνολογίας νέα οδόσημα και να αναπτύσσει πρόσθετα μέτρα προσαρμογής. Διαφορετικές χρονικές ζώνες απαιτούσαν άλλα εργαλεία.
Οι μεταβολές και οι αντιφάσεις – κύρια φαινόμενα της ζωής μας -, που αναγνωρίζονται από τις αισθήσεις, δημιουργούν συνήθως διάφορα δίπολα. Ο άνθρωπος για να κατανοήσει και να ελέγξει (κατά το δυνατόν) ένα φαινόμενο έχει την τάση να διακρίνει τις δύο οριακά αντίθετες συνθήκες. Ενα Α και ένα -Α. Στη Φυσική δίπολο σημαίνει δύο ίσα αλλά ετερώνυμα ηλεκτρικά (ή μαγνητικά) φορτία, κοντά το ένα στο άλλο.
Και στη ζωή παρόμοιους προβληματισμούς προκαλούν οι περιοδικές αντιθέσεις της. Από την υγεία στην αρρώστια. Από τη γαλήνη στην οργή. Από την ασφάλεια στον φόβο. Από το θερμό επεισόδιο στην ειρηνική συνύπαρξη. Από τη σύγκρουση στον συμβιβασμό. Από τη μνήμη στη λήθη. Αυτές οι οριακές καταστάσεις λειτουργούν ως κάθετες τομές στις μεταβολές των πραγμάτων. Εξάλλου ο άνθρωπος δεν αντέχει εύκολα τον διχασμό. Αρνείται να γίνει Ιανός. Εμπεριέχει τα πάντα, προβάλλοντας όσα επιλέγει (συνειδητά ή όχι) και συγκαλύπτοντας (ή συμπιέζοντας) όσα τον ζορίζουν. Εκεί όπου συνήθως θα κινηθεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του είναι η γκρίζα (ίσως και άτονη) ζώνη ανάμεσα στα δύο όρια. Εκεί θα συγκροτήσει το εγώ του, προσπαθώντας να ζυγιάσει τα δύο άκρα. Το μαύρο ή το άσπρο, το καλό ή το κακό, και να προσαρμοστεί στη θερμοκρασία του εκάστοτε ζωτικού του πεδίου.
Σε ψυχολογικό επίπεδο θα οργιστεί, ναι, αλλά δεν έχει την αντοχή να είναι αιωνίως οργισμένος. Σε πολιτικό επίπεδο θα δημιουργήσει μια θερμή κατάσταση, ένα μίνι επεισόδιο, αλλά αυτό δεν μπορεί να διατηρηθεί στον χρόνο. Μέχρι κι ένας πόλεμος κάποτε θα λήξει.
Σε περιόδους νηνεμίας, τα αρνητικά άκρα απωθούνται και ο άνθρωπος πλοηγείται στη ζωή λες και είναι άτρωτος. Αυτή η ζωτική ψευδαίσθηση είναι ένα καύσιμο δημιουργίας. Από τη στιγμή που θα συμβεί κάτι όλοι οι αρχέγονοι φόβοι ενεργοποιούνται. Η πικρή αλήθεια είναι πως οι ήρεμες φάσεις πλέον έχουν πάψει να έχουν μακροπερίοδη διάρκεια. Τα τελευταία δέκα-δεκαπέντε χρόνια έχουμε καταναλώσει τόση ιστορία, τόση μεταβλητότητα, τόσες ριζικές αλλαγές όσες δεν είχαμε βιώσει για δεκαετίες.
Γεγονότα που κάποτε θα σφράγιζαν εποχές, σήμερα συμβαίνουν με μια εξαιρετικά ταχύρρυθμη περιοδικότητα. Η δε ψυχαναγκαστική τάση του ανθρώπου να καταναλώνει το Επίκαιρο με βουλιμία (κάτι που τον αποξενώνει από το Μεγάλο), τον εκτοξεύει από τη μια άκρη στην άλλη, σε μια σύγχυση της πραγματικότητας όπου τα αισθήματα εναλλάσσονται με τέτοια ταχύτητα έτσι ώστε να παύουν να είναι αυθεντικά.
Κάποτε η Ιστορία – συλλογική ή ατομική – βόλευε τα πράγματα μέσα από μια βραδεία διαδικασία αφομοίωσης, αποδοχής κ.τ.λ. Σήμερα λύση θεωρείται η «αλλαγή σελίδας», η άμεση «πτήση» σε άλλο θέμα που επικαλύπτει το προηγούμενο. Αυτές οι διαδοχικές ψυχολογικές επιχωματώσεις δημιουργούν έναν ερειπιώνα της εμπειρίας, έναν συλλογικό κορεσμό που οδηγεί στη γρήγορη αντικατάσταση του ενδιαφέροντος και σύντομα στη λήθη.
Στην Ελλάδα, ζώντας εξ ιδιοσυγκρασίας σε μια γκρίζα ζώνη, έχουμε μια ιδιαίτερη σχέση με τον χρόνο. Κάποιες φορές σκέφτομαι ότι εκείνο που χρειάζεται είναι απλά να στοχεύουμε στον «ζωτικό χρόνο», στη μύχια εμπειρία της διάρκειας και της στιγμής. Το «τώρα», αυτή η αυτόματη διαδοχή στιγμών, δεν είναι παρά μια τεχνητή ρήξη σε μια φυσική συνέχεια. Ανίκανη να ακολουθήσει τη ζωτική κίνηση, η διάνοια κινητοποιεί τον χρόνο μέσα σε ένα μονίμως πλαστό παρόν.
Σκέψεις πολυτελείας ίσως. Ολοι είμαστε παγιδευμένοι σ’ έναν προαποφασισμένο χρόνο, με τα όριά μας, τις αντοχές και το ευμετάβλητο που μας χαρακτηρίζει. Πάντα όμως μας αιφνιδιάζουν τα μεγάλα άκρα. Στην περίπτωση της COVID-19 το θετικό άκρο είναι ο αγώνας για την επιβίωση. Σήμερα ωστόσο η τεχνολογία προσφέρει έναν ορθολογιστικό, ελπιδοφόρο και εν πολλοίς ανακουφιστικό μηχανισμό που παρακολουθούμε εσχάτως σε πλήρη δράση στην κρίση της πανδημίας.
Εκείνο που θα συμβεί βέβαια είναι πως όταν για κάποιον λόγο εφησυχάζουμε, τότε το δίπολο γέρνει προς την άλλη μεριά: απόλαυση. Από τη σχολαστική προσωπική υγιεινή στο «δε βαριέσαι». Από τη ζωή στον θάνατο.
*Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
