Σε τι βαθμό επηρεάζει άραγε η ιατρική δεοντολογία την αντιμετώπιση της πανδημίας; Πώς εμπλέκεται στην προσβασιμότητα των προληπτικών θεραπειών, μεταξύ των οποίων το πολυαναμενόμενο εμβόλιο; Ποια ηθικά ζητήματα ανακύπτουν όταν, στη διάρκεια μιας πρωτόγνωρης κρίσης, ο γιατρός καλείται να επιλέξει ποιος ασθενής θα εισαχθεί στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας και ποιος όχι;
Ο δρ Φράνσις Tσέρβενακ είναι ειδικός σε θέματα ιατρικής δεοντολογίας και διαχείρισης, συμμετέχοντας σε ημερίδες και συνέδρια σε ολόκληρο τον κόσμο. Διευθυντής κλινικής μαιευτικής-γυναικολογίας στο ιστορικό – γνωστό, μεταξύ άλλων, και από τη σειρά ντοκιμαντέρ που προβάλλεται αυτόν τον καιρό στο Netflix – νοσοκομείο Lenox Hill της Νέας Υόρκης, ένα από τα νοσοκομεία του Πανεπιστημίου Ηοfstra όπου ο ίδιος κατέχει τη θέση του αντιπρύτανη Διεθνούς Ιατρικής, συνδέεται πολλαπλώς με την Ελλάδα.
Προσφάτως, ολοκλήρωσε μια επιτυχημένη σταδιοδρομία στο περίφημο Πανεπιστήμιο Cornell της Νέας Υόρκης, όπου δίδαξε ο Γεώργιος Παπανικολάου, έχοντας συμβάλει αποφασιστικά στη διατήρηση της μνήμης του πρωτοπόρου έλληνα γιατρού, βιολόγου και ερευνητή. Εχει ταξιδέψει επανειλημμένως στη χώρα μας, για την οποία μιλάει με ενθουσιασμό – ιδιαιτέρως για την επίσκεψή του στο Αγιον Ορος -, ενώ δηλώνει ότι περιμένει με ανυπομονησία την επόμενη φορά που θα βρεθεί εδώ, κατά πάσα πιθανότητα εντός του 2021…
Πρακτικά μιλώντας, τι εννοεί κανείς όταν αναφέρεται στον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας; Τι ακριβώς σημαίνει;
«Σε πολύ γενικές γραμμές, είναι ο τομέας που αφορά τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε ως γιατροί. Αγαπώ πολύ την Αρχαία Ελλάδα, τιμώ ιδιαίτερα τη συμβολή της στη δυτική σκέψη. Οπως γνωρίζουμε, πατέρας της σύγχρονης Ιατρικής θεωρείται ο Ιπποκράτης. Ηταν αυτός ο οποίος κατόρθωσε να τη θεμελιώσει σε ορθολογική βάση, απομακρύνοντάς την από τις προλήψεις, τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, τα μεταφυσικά στοιχεία της εποχής. Αν θέλουμε όμως να μιλήσουμε για την εξέλιξη του σύγχρονου Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, θα πρέπει να κάνουμε ένα άλμα στον χώρο και στον χρόνο».
Να πάμε πού;
«Στα τέλη του 18ου αιώνα. Σε μια εποχή, δηλαδή, που η Ευρώπη βίωνε τις συνέπειες της έντονης αστικοποίησης λόγω της βιομηχανικής επανάστασης. Αυτό είχε συχνά ως αποτέλεσμα αρρώστιες, φτώχεια και δυστυχία. Από την άλλη, το πνεύμα του Διαφωτισμού οδήγησε στον εκσυγχρονισμό των νοσοκομείων, τα οποία πλέον αντιμετωπίζονται ως ιατρικοί οργανισμοί αφιερωμένοι στην κοινωνική διάσταση της δημόσιας υγείας. Αυτή η εξέλιξη με τη σειρά της είχε ως αποτέλεσμα δυσκολίες διαχείρισης που προέκυψαν από την άσκηση της ίδιας της επιστήμης κι έτσι γεννήθηκε η ανάγκη της διαμόρφωσης ενός κώδικα δεοντολογίας, συμπεριφοράς, ο οποίος στα πρώτα του στάδια συνδέεται με δύο άγγλους γιατρούς της εποχής, τον Τζον Γκρέγκορι και τον Τόμας Πέρσιβαλ. Αυτοί διατύπωσαν την άποψη ότι ο ασθενής έχει απόλυτη προτεραιότητα, είναι επάνω απ’ όλα. Είναι σωστό και δίκαιο να κερδίζει χρήματα ο γιατρός, η ζωή είναι δύσκολη, το επάγγελμά μας κουραστικό και επίπονο, αλλά πάντα με σεβασμό σε αυτή την αρχή».
Εσείς πώς θελήσατε να ασχοληθείτε με αυτόν τον τομέα;
«Περισσότερα από 30 χρόνια πριν συνειδητοποίησα πόσο σημαντικό είναι οι αποφάσεις που σχετίζονται με θέματα ηθικής, δεοντολογίας και επαγγελματικής συμπεριφοράς να λαμβάνονται από τους ίδιους τους γιατρούς. Αυτοί γνωρίζουν τι είναι το καλύτερο για τον ασθενή. Δεν είναι δυνατόν τέτοιου είδους αποφάσεις να εκχωρούνται σε πολιτικούς, δικηγόρους και διοικητικούς παράγοντες. Δεν μπορούν αυτοί να υποβάλλουν στους γιατρούς τι πρέπει να κάνουν. Από την άλλη, κι εμείς οι γιατροί δεν έχουμε το δικαίωμα να παίρνουμε αποφάσεις που δεν ενδείκνυνται. Για παράδειγμα, είναι απαράδεκτο να προβαίνεις σε μια αχρείαστη καισαρική τομή επειδή σου είναι πιο εύκολο και απαιτεί λιγότερο χρόνο. Το συμφέρον του ασθενούς, επαναλαμβάνω, είναι πάνω απ’ όλα. Η απόφαση ενός ανθρώπου να σου εμπιστευθεί την υγεία του, τη ζωή του, δημιουργεί τεράστια ευθύνη, δεν έχεις δικαίωμα να ενεργείς ελαφρά τη καρδία».
Στην περίπτωση της πανδημίας ποιος είναι ο ρόλος του Κώδικα Δεοντολογίας;
«Οπως γνωρίζετε, οι Ηνωμένες Πολιτείες πλήττονται ιδιαίτερα από τον κορωνοϊό, η κατάσταση σε ορισμένες Πολιτείες είναι πραγματικά τραγική. Στη Νέα Υόρκη τώρα που μιλάμε είμαστε καλά, αλλά τους προηγούμενους μήνες αντιμετωπίσαμε εφιαλτικές καταστάσεις. Χρειάστηκε να ενισχύσουμε τις ζωτικές υπηρεσίες: τις εντατικές μονάδες, τα επείγοντα, τμήματα όπως το πνευμονολογικό και το καρδιολογικό. Στο γυναικολογικό τμήμα του νοσοκομείου χρειάστηκε να διακόψουμε τις εκλεκτικές διαδικασίες προκειμένου να κατευθυνθούν αλλού οι πόροι. Κάποια στιγμή ήρθαμε αντιμέτωποι με μια κυβερνητική οδηγία που θεωρούσε εκλεκτική την έκτρωση. Εκεί χρειάστηκε να αντισταθούμε. Να εξηγήσουμε ότι η έκτρωση είναι χρονικά περιορισμένη, δεν μπορεί να ανασταλεί ως διαδικασία εξαιτίας της πανδημίας. Η υστερεκτομή ναι, μπορεί να περιμένει ως το τέλος της κρίσης, η έκτρωση όμως όχι. Αυτό εννοώ λέγοντας ότι οφείλουμε να ενισχύσουμε τις ζωτικές μας υπηρεσίες. Το επείγον πρέπει να αντιμετωπίζεται είτε υπάρχει πανδημία είτε όχι. Παρ’ όλα αυτά δεν αποφύγαμε τις δυσάρεστες εμπειρίες».
Δηλαδή;
«Ανθρώπους με καρδιακές προσβολές που δεν ήρθαν στο νοσοκομείο, με τραγικές δυστυχώς συνέπειες. Αυτό είναι πραγματική καταστροφή… φοβούνταν είτε ότι θα προσβληθούν από κορωνοϊό είτε ότι δεν θα έχουν την περίθαλψη που χρειάζονται, ότι δεν θα ασχοληθεί κανείς μαζί τους. Αυτή τη στιγμή «τρέχει» να εκπαιδευτικό πρόγραμμα όπου προσπαθούμε να πείσουμε τους ανθρώπους να έρθουν στο νοσοκομείο αν αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα. Προσπαθούμε να τους εξηγήσουμε ότι αν δεν το κάνουν τα αποτελέσματα θα είναι δραματικά, κυριολεκτικά παίζουν τη ζωή τους κορόνα-γράμματα. Αν μιλάμε για μια ήπια περίπτωση, μπορούν να μείνουν στο σπίτι, για τις σοβαρές όμως θα πρέπει να καταφεύγουν στο νοσοκομείο. Η πανδημία δεν μπορεί και δεν πρέπει να τους αποτρέπει».
Οταν η κρίση αγγίζει τα όρια της απελπισίας, πώς αποφασίζει άραγε ένας γιατρός το ποιος ασθενής θα εισαχθεί στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας και ποιος όχι;
«Από τη θέση του προέδρου της Επιτροπής Δεοντολογίας του νοσοκομείου Lenox Hill, με την έξαρση της κρίσης του κορωνοϊού βρέθηκα αντιμέτωπος με ένα τρομερό δίλημμα, πρωτόγνωρο στην καριέρα μου. Θα έπρεπε να αποφασίσουμε, να αποδεχθούμε, ότι ορισμένοι ασθενείς όντως δεν θα είχαν το δικαίωμα εισόδου στην Εντατική Μονάδα Θεραπείας. Ευτυχώς, στην πράξη δεν χρειάστηκε να εφαρμόσουμε αυτή την απόφαση, γιατί ακριβώς τη στιγμή που ήμασταν έτοιμοι η καμπύλη των κρουσμάτων στη Νέα Υόρκη έπεσε. Δεν θα ξεχάσω ποτέ αυτή την ημέρα, ήταν η Κυριακή των Βαΐων των καθολικών. Τότε η κατάσταση άρχισε να αλλάζει και πήραμε μια βαθιά ανάσα. Το lockdown βοήθησε πολύ».
Ωστόσο, ποια είναι τα κριτήρια μιας τέτοιας απόφασης;
«Ελαβα μέρος σε πολλές σχετικές συσκέψεις. Εξαρχής αποφασίσαμε ότι η φυλή, η θρησκεία, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση ή η αναπηρία ενός ασθενούς μπαίνουν στην άκρη, με κανέναν τρόπο δεν αποτελούν κριτήρια. Το κριτήριο είναι εάν κάποιος ασθενής πληροί τις προϋποθέσεις ώστε να ωφεληθεί από τη φαρμακευτική αγωγή και τις λοιπές φροντίδες που παρέχονται στην Εντατική, βάσει ορισμένων δεδομένων. Ποτέ δεν μπήκαμε στη διαδικασία να επιλέξουμε έναν νεότερο από έναν μεγαλύτερο σε ηλικία άνθρωπο. Είμαι πραγματικά απίστευτα ανακουφισμένος που δεν χρειάστηκε να εφαρμόσουμε στην πράξη την επιλογή, αλλά σας βεβαιώνω πως είχαμε προετοιμαστεί».
Ο οικονομικός παράγοντας παίζει ρόλο;
«Είναι το απολύτως τελευταίο πράγμα. Το πρώτο που κάναμε είναι να επεκτείνουμε τη χωρητικότητα των Εντατικών. Κάποια στιγμή κατέπλευσε στη Νέα Υόρκη και το πλωτό νοσοκομείο και πρόσφερε μια επιπλέον δυνατότητα. Είναι πραγματικά φρικτό να είσαι αναγκασμένος να απορρίπτεις ασθενείς. Ο κορωνοϊός είναι μια μεγάλη κρίση δημόσιας υγείας και κάθε όπλο στην αντιμετώπισή του, συμπεριλαμβανομένου και του εμβολίου, ασφαλώς, όταν βρεθεί, οφείλει να είναι δημόσιο αγαθό. Στις ΗΠΑ τα ιδιωτικά νοσοκομεία έχουν ορισμένες μεγαλύτερες ανέσεις. Ωστόσο, οι δικηγόροι παίζουν μεγάλο ρόλο στο σύστημα υγείας. Ετσι, και στα δημόσια νοσοκομεία ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να παράσχει ένα μίνιμουμ φροντίδας το οποίο είναι από ένα επίπεδο κι επάνω. Αν δεν το κάνει αυτό και το αποτέλεσμα είναι κακό, μηνύεται. Ξέρω ότι ακούγεται περίεργα, αλλά λίγος φόβος δεν κάνει κακό. Εγγυάται την τιμιότητά μας».
Θεωρείτε ότι υπό τις παρούσες συνθήκες αναδεικνύεται περισσότερο η ανάγκη του κοινωνικού κράτους της Ευρώπης;
«Σε μεγάλο βαθμό, ναι. Οι κοινωνικές παροχές που προσφέρονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αλλά και το γεγονός ότι αρκετοί από τους ηγέτες σας συμπεριφέρθηκαν πολύ πιο σωστά από τον πρόεδρό μας έπαιξαν ρόλο ώστε η Ευρώπη να αποφύγει τη δική μας καταστροφή… Η πανδημία είναι χαστούκι για όλους μας. Το 2020 ξεκίνησε υπέροχα για μένα. Τον Φεβρουάριο επέστρεψα από δύο ταξίδια, στην Τζέντα και στο Κίεβο. Την άνοιξη επρόκειτο να έρθω στην Αθήνα… Ξαφνικά όλα άλλαξαν. Πέρα από το κόστος σε ανθρώπινες ζωές, εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους, κλονίστηκε ο κόσμος τους. Ωσπου να φτάσουμε στο σημείο να αποκτήσουμε μόνιμα όπλα απέναντι στην αρρώστια οφείλουμε να συμπεριφερθούμε με ωριμότητα. Δεν επιτρέπονται τσαρλατανισμοί, ανοησίες, παιδικότητες. Δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια, να προσποιηθούμε ότι δεν υπάρχει».
Ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας έχει διαφορές στην Ευρώπη σε σχέση με τις ΗΠΑ;
«Μέχρι πρότινος η Ευρώπη ήταν πολύ πιο «πατερναλιστική», με την έννοια ότι ο γιατρός δεν ήθελε ο ασθενής του να πάρει δύσκολες αποφάσεις. Τις έπαιρνε ο ίδιος για εκείνον. Τώρα έχει αλλάξει κάπως αυτό. Ταξιδεύω σε όλον τον κόσμο, μιλάω με συναδέλφους και το γεγονός ότι η πληροφορία έχει τη δυνατότητα να ταξιδεύει πλέον με μεγάλη ταχύτητα έχει επηρεάσει τα πράγματα. Στις ΗΠΑ, αντιθέτως, ορισμένες φορές φτάνουμε στο άλλο άκρο που είναι η υπερβολική αυτονομία. Νομίζω ότι χρειαζόμαστε ισορροπία ανάμεσα σε αυτό το οποίο θέλει ο ασθενής και σε αυτό που ενδείκνυται για την περίπτωσή του. Η ηθική προσέγγιση απαιτεί άμεση καθοδήγηση του ασθενούς από τον γιατρό, ούτως ώστε να μπορέσουμε να τον πείσουμε έχοντας απαντήσει σε όλες του τις απορίες προκειμένου να μπορέσει να αισθανθεί ασφάλεια».
Η τηλεϊατρική που αναπτύχθηκε περισσότερο με την πανδημία είναι συμβατή με την ηθική προσέγγιση που λέτε;
«Απολύτως. Αν βγήκε κάτι καλό από αυτή την τραγωδία είναι ότι χρησιμοποιούμε την τηλεϊατρική πολύ περισσότερο και θεωρώ ότι θα συνεχιστεί αυτό και μετά τη λήξη του «συναγερμού». Διευκολύνει τα ραντεβού των γιατρών, συντομεύει τον χρόνο παραμονής των ασθενών στα νοσοκομεία… Αισθάνομαι επίσης ότι έχει βοηθήσει στο να εκτιμώνται πλέον οι γιατροί περισσότερο. Εχασα έναν πολύ καλό γιατρό από τον κορωνοϊό εδώ στο νοσοκομείο, ενώ δύο άλλοι έφτασαν πολύ κοντά στον θάνατο. Τώρα ο κόσμος αντιλαμβάνεται περισσότερο τις δυσκολίες της δουλειάς μας».
Οι φοιτητές της Ιατρικής ενδιαφέρονται για θέματα Δεοντολογίας;
«Περισσότερο απ’ ό,τι πριν από μερικά χρόνια. Αισθάνομαι ότι έχουν πιο ανεπτυγμένη την ανθρωπιστική πλευρά της προσωπικότητάς τους. Μία γενιά πριν, ήταν πολύ πιο «επαγγελματίες». Το καλό είναι ότι υπάρχουν ακόμη άνθρωποι στις ΗΠΑ που εξακολουθούν να θέλουν να γίνουν γιατροί παρόλο που το εισόδημά τους μειώνεται, ο κίνδυνος μηνύσεων είναι μεγάλος, χρειάζεται να εργαστούν περισσότερο… Για μένα όμως παραμένει το πιο συναρπαστικό επάγγελμα».
Μια που αναφερθήκατε επανειλημμένως στο οικονομικό, ποιος κατά τη γνώμη σας είναι πιο ενδεδειγμένος τρόπος αμοιβής των γιατρών από πλευράς ηθικής: να πληρώνονται με μισθό ή απευθείας από τον ασθενή;
«Και τα δύο συστήματα μπορούν να είναι ηθικά όσο και ανήθικα. Μπορούν να δουλέψουν σωστά αλλά μπορούν και να διαφθαρούν, το έχω δει στην πράξη. Το σημαντικό είναι η διαφάνεια. Θα επαναλάβω αυτό που είπα στην αρχή: Ο ασθενής έρχεται πάντα πρώτος».
«Είναι αγυρτεία να μιλάει ο Τραμπ για ενέσεις απολυμαντικών»
{ERT}Οι δημόσιες τοποθετήσεις του προέδρου Τραμπ επηρέασαν, θεωρείτε, τον Κώδικα Δεοντολογίας;{ERT}
«Ντρέπομαι πραγματικά, όπως πιστεύω και πάρα πολλοί άλλοι γιατροί στις Ηνωμένες Πολιτείες, για τις αλλοπρόσαλλες δημόσιες διακηρύξεις του προέδρου Τραμπ. Είναι ανεκδιήγητες, γελοίες και κυρίως επικίνδυνες. Ο κορωνοϊός είναι μια πολύ σοβαρή ασθένεια και οφείλουμε να την αντιμετωπίσουμε με τη μέγιστη δυνατή σοβαρότητα. Πρέπει να τυχαιοποιήσουμε τις κλινικές δοκιμές προκειμένου να καταλήξουμε στην αποτελεσματικότερη φαρμακευτική αγωγή. Δεν μπορείς να λες για τη χλωροκίνη “νομίζω ότι αυτό το φάρμακο είναι καλό”, ούτε να φτάνεις στο σημείο να μιλάς για… ενέσεις απολυμαντικών. Αυτό είναι πραγματική αγυρτεία. Δεν θα το ανεχόμασταν ούτε από έναν παγκοσμίου κύρους γιατρό. Κανένας πολιτικός στον κόσμο δεν μπορεί να κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις. Η διαφορά μέσα στις ίδιες τις ΗΠΑ είναι ενδεικτική».
{ERT}Τι εννοείτε;{ERT}
«Δείτε τη Νέα Υόρκη. Τώρα που μιλάμε, είμαστε σε καλή κατάσταση κι αυτό οφείλεται στο ότι λάβαμε μια απόφαση εξαιρετικά επώδυνη. Σε μεγάλο βαθμό η πόλη είναι ακόμη κλειστή… Σε αυτή την πόλη που σφύζει από ζωή και ένταση δεν μπορείς ακόμη να μπεις στο εσωτερικό ενός εστιατορίου. Το Μπροντγουέι θα μείνει κλειστό για τους επόμενους έξι μήνες, το ίδιο και η Μετροπόλιταν Οπερα. Πολλές επιχειρήσεις παραμένουν κλειστές. Ωστόσο αυτή τη στιγμή στο Lennox Hill έχουμε μόνο τρεις ασθενείς με κορωνοϊό, τη στιγμή που τους προηγούμενους μήνες είχαμε εκατοντάδες. Η Αριζόνα, το Τέξας, η Φλόριδα αποφάσισαν να ανοίξουν. Ούτε κοινωνική απόσταση ούτε άλλα μέτρα προστασίας. Το αποτέλεσμα είναι να βιώνουν τώρα μια καταστροφή. Εχω φίλους γιατρούς στην Αριζόνα που βρίσκονται σε κρίση. Αυτά συμβαίνουν όταν οι πολιτικοί είτε παρεξηγούν τον ρόλο τους είτε δεν τον παίρνουν αρκετά σοβαρά. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης βλέπουμε συχνά ηγέτες να κάνουν δημόσιες εμφανίσεις χωρίς μάσκα. Ας είμαστε ειλικρινείς: η μάσκα δεν είναι ευχάριστη σε κανέναν, ούτε σ’ εμένα που σας το λέω. Είναι όμως αναγκαία και βοηθά να παραμείνουμε υγιείς κι εμείς και οι γύρω μας. Οι πολιτικοί οφείλουν να μη δημιουργούν σύγχυση στον κόσμο. Καλώς ή κακώς, υπάρχουν άνθρωποι που τους ακολουθούν τυφλά».
