Στο μυθιστόρημα της Βιρτζίνια Γουλφ «Μέχρι τον φάρο», η εκδρομή που με λαχτάρα σχεδιάζει μια οικογένεια γίνεται αφορμή για ένα βαθιά συμβολικό σχόλιο πάνω στην πορεία των ανθρώπων προς την ενηλικίωση και την ωρίμαση – και στις αγωνίες και στους πόνους που προϋποθέτουν αυτές. Ο φάρος του τίτλου, το μικρό φως που καταφέρνει να διαπερνά και το πιο πηχτό σκοτάδι και να ξεχωρίζει λάμποντας ακόμα και μέσα στην πιο σφοδρή καταιγίδα, γίνεται το σύμβολο της ελπίδας, αλλά την ίδια στιγμή και του ανέφικτου, εκείνου που όσο και αν προσπαθήσουμε ποτέ δεν θα καταφέρουμε να το φτάσουμε. Η αλήθεια είναι πως οι φάροι ευνοούν τη μελαγχολία, ακόμα και τη (γλυκιά) θλίψη. Να φταίει η μοναξιά τους, εκεί, στο ύστατο σημείο της στεριάς, η οποία ξυπνάει συναισθήματα και προκαλεί σκέψεις που αφορούν τις δικές μας ζωές; Και που αγγίζουν ευαίσθητες πτυχές της ψυχοσύνθεσής μας; Να φταίει η ανασφάλεια και ο φόβος που μας δημιουργεί, ταυτόχρονα με τον θαυμασμό, η ενατένιση της δίχως τέλος θάλασσας που ξεκινάει από τα θεμέλιά τους για να συνεχιστεί πέρα από τα βάθη του ορίζοντα, γεμάτη μυστικά και απειλές; Να φταίνε τα ανατριχιαστικά κρωξίματα των γλάρων που φωλιάζουν στα βράχια γύρω τους, οι ιστορίες για τα ναυάγια και οι ακόμα πιο παλιές ιστορίες για τις ψυχές των ναυτικών και για τα στοιχειά των πελάγων και των ωκεανών; Οπως και αν έχει, μουσκεμένοι στα κύματα, οι φάροι εκτός από μελαγχολικοί παραμένουν και εξαιρετικά γοητευτικοί, έτσι όπως στέκονται εδώ και αιώνες στα πιο απόκρημνα σημεία των παραλίων και φωτίζουν με το παρήγορο φως τους τις νυχτερινές ρότες των πλοίων, θυμίζοντάς τους πως το λιμάνι είναι κοντά.
Αναδρομή στην Ιστορία
Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας, έργο του αρχιτέκτονα Σωστράτου του Κνιδίου και ένα από τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου, χτίστηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. και λειτουργούσε έως τον 14ο αιώνα μ.Χ., οπότε καταστράφηκε από σεισμό. Η λέξη «φάρος» που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα συνδέεται άμεσα με το εν λόγω οικοδόμημα, το οποίο βρισκόταν επάνω στο νησί με το όνομα Φάρος, στην είσοδο του λιμανιού της Αλεξάνδρειας. Τα χρόνια τα παλιά οι φάροι λειτουργούσαν με πυρσούς που άναβαν κάθε βράδυ και ακολούθως με κάρβουνα, ενώ από τον 18ο αιώνα καθιερώθηκε η χρήση του λαδιού και του πετρελαίου. Ο γάλλος φυσικός και εφευρέτης Ογκιστέν-Ζαν Φρενέλ, ο οποίος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη διάθλαση και την ανάκλαση του φωτός, επινόησε το 1819 τον πρώτο καταδιοπτρικό μηχανισμό. Το 1911 σουηδική εταιρεία παρουσίασε φάρο που λειτουργούσε με ασετιλίνη και που δεν είχε ανάγκη για τη λειτουργία του την καθημερινή παρουσία ανθρώπων. Τα επόμενα χρόνια άρχισαν να εγκαθίστανται πολλοί αυτόματοι φάροι σε όλον τον κόσμο και στην Ελλάδα.
Από τον Τουρλίτη στο Κάβο Δουκάτο
Η χώρα μας διαθέτει μεγάλο δίκτυο με περισσότερους από 1.300 φάρους, φανούς και φωτοσημαντήρες – αρκετοί εκ των οποίων δεν είναι πλέον δυστυχώς σε καλή κατάσταση. Ο πρώτος ελληνικός φάρος κτίστηκε το 1827 στην Αίγινα, πρωτεύουσα από το 1828 του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, ενώ μερικά χρόνια μετά τοποθετήθηκαν φάροι στα λιμάνια των Σπετσών και της Κέας και κατασκευάστηκε ο φάρος στο Γαϊδουρονήσι της Σύρου. Η πρώτη προσπάθεια για την οργάνωση του φαρικού δικτύου έγινε από τον βασιλιά Οθωνα, το 1834, με το βασιλικό διάταγμα «Περί Οργανισμού των Λιμενίων Αρχών». Το 1887 ιδρύθηκε η Υπηρεσία Φάρων, «ο αρμόδιος κρατικός φορέας, που έχει την αποκλειστική δικαιοδοσία εγκατάστασης και λειτουργίας του συνόλου πυρσών του Φαρικού Δικτύου της Χώρας στο πλαίσιο ασφάλειας της ναυσιπλοΐας. Αποστολή της είναι η εισήγηση για την ίδρυση, τροποποίηση ή κατάργηση πυρσών, η κατασκευή, ο εφοδιασμός, η επισκευή, η συντήρηση και η λειτουργία του συνόλου του φαρικού δικτύου του ελλαδικού χώρου, η ενημέρωση της Υδρογραφικής Υπηρεσίας (ΥΥ) του ΠΝ επί συναφών με τους πυρσούς θεμάτων για την έκδοση και δημοσίευση σχετικών αγγελιών προς τους ναυτιλλομένους και η συνεργασία με αυτήν για τη σύνταξη και τη δημοσίευση του Φαροδείκτη Ελληνικών Ακτών, με σκοπό την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας και την αξιοποίηση του φαρικού δικτύου στους επιχειρησιακούς σχεδιασμούς του ΠΝ και γενικότερα της Εθνικής Αμυνας».
Ο πιο ιδιαίτερος ανάμεσα στους εν Ελλάδι φάρους είναι αδιαμφισβήτητα ο Τουρλίτης στην Ανδρο, ο οποίος είναι και ο πρώτος αυτόματος φάρος της χώρας: χτισμένος το 1887 σε έναν βράχο μέσα στη θάλασσα, καταστράφηκε το 1943 από τους Γερμανούς. Σήμερα λειτουργεί ανακατασκευασμένος με δωρεά του ζεύγους Αλέκου και Μαριέττας Γουλανδρή στη μνήμη της κόρης τους Βιολαντώς. Αλλος διάσημος ελληνικός φάρος είναι εκείνος του ενετικού λιμανιού των Χανίων που πρωτολειτούργησε πριν από αιώνες ως φρυκτωρία (πυρσός ανοικτής φλόγας). Αν και ονομάζεται «Αιγυπτιακός», κατασκευάστηκε αρχικά από Ενετούς, στα τέλη του 16ου αιώνα, και ανακατασκευάστηκε από τους Αιγυπτίους στις αρχές του 19ου αιώνα. Το 1864 περιήλθε στη δικαιοδοσία της Γαλλικής Εταιρείας Οθωμανικών Φάρων και λειτούργησε με κατοπτρικό φωτιστικό μηχάνημα. Ο κομψός φάρος των Αγίων Θεοδώρων στην Κεφαλλονιά που καταστράφηκε από σεισμό αλλά ξαναχτίστηκε, ο φάρος που κατασκεύασαν το 1882 οι Γάλλοι στο ακρωτήριο Ταίναρο και οι φάροι στο ακρωτήριο Μελαγκάβι (Ηραίον), κοντά στο Λουτράκι, στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, στο φρούριο του Αγίου Νικολάου της Ρόδου, στην είσοδο του λιμανιού της Ναυπάκτου και στο Κάβο Δουκάτο της Λευκάδας είναι εξίσου ενδιαφέροντα κτίσματα. Οπου και αν περπατήσεις στην Ελλάδα, σε κάθε παραθαλάσσιο σημείο της θα βρεις κάποιον φάρο ή φανό, άλλους παλιούς και πετρόκτιστους (κτίρια ιδιαίτερου κάλλους και αρχιτεκτονικής αξίας), άλλους πιο σύγχρονους, μεταλλικές κατασκευές που έχουν τοποθετηθεί στα απαραίτητα για την ασφαλή ναυσιπλοΐα σημεία. (Ανάμεσα στα σχετικά με το θέμα βιβλία που κυκλοφορούν ξεχωρίζει το λεύκωμα «Ελληνικοί πέτρινοι φάροι» του ζωγράφου-σκιτσογράφου Γήση Παπαγεωργίου, το οποίο σχετικά πρόσφατα επανεκδόθηκε από το Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη.)
Ο ρωμαϊκός Πύργος του Ηρακλή και ο φουτουριστικός φάρος της Τζέντα
Φεύγοντας από τα δικά μας πέλαγα και ταξιδεύοντας στις απέραντες θάλασσες, δεν μπορούμε να μην εντυπωσιαστούμε από τον Φάρο του Αγίου Νικολάου στην Ουκρανία, ο οποίος είναι στην πραγματικότητα ένας φάρος πάνω σε μια εκκλησία που έχει αφιερωθεί στους ναυτικούς και στους ψαράδες που έχασαν τη ζωή τους στη θάλασσα. Ο Πύργος του Ηρακλή αποτελεί το σημαντικότερο αξιοθέατο στη Λα Κορούνια της Ισπανίας. Είναι εμπνευσμένος από τον Φάρο της Αλεξάνδρειας και λειτουργεί εδώ και περίπου 20 αιώνες! Ο Kõpu της Εσθονίας είναι ενεργός από το 1531. Ο Bell Rock της Σκωτίας είναι ο παλαιότερος σωζόμενος φάρος που έχει χτιστεί μέσα στη θάλασσα. Εργο του άγγλου πολιτικού μηχανικού Ρόμπερτ Στίβενσον, χτίστηκε μέσα σε τρία χρόνια, από το 1807 έως το 1810, και λέγεται πως είναι τόσο γερή κατασκευή που δεν χρειάστηκε ποτέ επισκευή. Ο Seven Foot Knoll είναι με τη σειρά του ο παλαιότερος φάρος στον κόσμο που πατάει σε βιδωτή μεταλλική εξέδρα. Κατασκευάστηκε το 1885 και τοποθετήθηκε αρχικά στο Chesapeake Bay του Μέριλαντ. Οταν αντικαταστάθηκε από έναν πιο σύγχρονο φωτοσημαντήρα, μεταφέρθηκε στο ανακατασκευασμένο λιμάνι της Βαλτιμόρης όπου και αποτελεί τουριστικό αξιοθέατο. Τουριστικό αξιοθέατο θεωρείται και ο Hook Head της Ιρλανδίας που φωτίζει τις κρύες, θυελλώδεις νύχτες της Κελτικής Θάλασσας εδώ και 800 χρόνια, γεγονός που τον καθιστά μάλλον τον παλαιότερο εν λειτουργία φάρο στον κόσμο. Ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι και ο γαλλικός La Jument, χτισμένος σε έναν βράχο περί τα 300 μέτρα από την ακτή του νησιού Ουεσάν. Λειτουργεί από το 1911, έγινε όμως διάσημος το 1989, όταν τον φωτογράφισε μέσα σε μια θύελλα ο Ζαν Γκισάρ, ο γάλλος που ειδικεύεται στη φωτογράφιση φάρων. Μνημείο της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ο Jeddah Light στην Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας, επιβάλλεται με τις λιτές, φουτουριστικές γραμμές του ως μια εικόνα της σύγχρονης εποχής και των εποχών που έρχονται και που θέλουν και τους φάρους να εκσυγχρονίζονται όχι μόνο τεχνολογικά αλλά και ως προς την όψη τους. Εκείνο βεβαίως που έχει σημασία είναι πως, είτε πετρόκτιστοι είτε μεταλλικοί, με όποιον παλιό ή νέο τρόπο λειτουργούν, οι φάροι εξακολουθούν εδώ και αιώνες να αποτελούν διαχρονικούς φύλακες των θαλάσσιων ταξιδιών μας, ρίχνοντας πάντα φως μέσα στο σκοτάδι.
