«Καυτό καλοκαίρι» στην Ανατολική Μεσόγειο

Ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας μετέβη την περασμένη Πέμπτη στην Αίγυπτο με βασικό θέμα στην ατζέντα του να επιδιώξει μία συμφωνία οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών με την Αίγυπτο. Οπως δήλωσε μετά το πέρας των συνομιλιών του με τον πρόεδρο Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι και τον ομόλογό του Σαμέχ Σούκρι, οι δύο χώρες «έπιασαν ξανά το νήμα» της διαπραγμάτευσης.

Το «νήμα» των συνομιλιών με τον Κάιρο για τις θαλάσσιες ζώνες είναι όμως εδώ και δεκαετίες ολισθηρό και κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να κοπεί. Οι τεχνικές επιτροπές θα ξανασυναντηθούν πιθανότατα εντός του πρώτου 15νθημέρου του Ιουλίου για να συνεχίσουν τις διαβουλεύσεις. Αυτές θα είναι δύσκολες, ίσως όμως όχι καταδικασμένες σε εκ των προτέρων αποτυχία. Δεν αποκλείεται δε οι τελικές αποφάσεις να ληφθούν σε υψηλό πολιτικό επίπεδο.

«Νέες ιδέες» στην αιγυπτιακή πλευρά

Η ελληνική πλευρά γνωρίζει πολύ καλά ότι μία συμφωνία με την Αίγυπτο θα ήταν το «κλειδί» όχι για να ακυρώσει το τουρκολιβυκό μνημόνιο για τις θαλάσσιες ζώνες, αλλά για να θεμελιώσει καλύτερα τα δικαιώματά της στην επίμαχη περιοχή που αυτό καλύπτει. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο η Αθήνα φέρεται να κατέθεσε ορισμένες «νέες ιδέες» στην αιγυπτιακή πλευρά. Μέχρι ποιου σημείου μπορούν όμως να φθάσουν οι πιθανές προσαρμογές; Μπορεί η κυβέρνηση «να σηκώσει πολιτικά» τη μειωμένη επήρεια μεγάλων κατοικημένων νήσων όπως η Κρήτη, η Ρόδος και η Κάρπαθος; Μήπως θα πρέπει επίσης η Αθήνα να πάψει να λειτουργεί ως προστάτης της Αιγύπτου σε θέματα παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στους κόλπους της ΕΕ, όσο το Κάιρο επιμένει να αρνείται να διαπραγματευθεί ουσιαστικά; Αυτά είναι ερωτήματα που δεν έχουν εύκολες απαντήσεις.

Ο γρίφος της μερικής οριοθέτησης

Μετά το τουρκολιβυκό μνημόνιο, είναι σαφές ότι η Αθήνα εμφανίζεται πλέον πολύ πιο δεκτική στην πρόταση του Καΐρου για μία μερική οριοθέτηση της περιοχής που ξεκινά από νοτιοανατολικά της Κρήτης και φθάνει ως την Κύπρο. Ο χρόνος άλλωστε πιέζει, καθώς η κυβέρνηση θα ήθελε να έχει επιτύχει μία συμφωνία εντός του θέρους και πριν από τον Σεπτέμβριο, όταν λογικά θα χορηγηθούν οι άδειες για έρευνες στην Τουρκική Κρατική Εταιρεία Πετρελαίου (ΤΡΑΟ) ακριβώς στο όριο των έξι ναυτικών μιλίων της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης. Αυτό σημαίνει ότι η υπόθεση της συμπερίληψης του Καστελλορίζου σε μία οριοθέτηση απομακρύνεται σε αυτή τη φάση.

Η ιδέα περί μερικής οριοθέτησης

Η αιγυπτιακή ιδέα περί μερικής οριοθέτησης είναι παλιά. Ελαβε δε νέα δυναμική μετά το 2012. Τότε δημοσιεύθηκε στην επίσημη Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Τουρκίας η πρώτη σημαντική προκήρυξη χορήγησης αδειών για σημαντικό αριθμό θαλασσίων οικοπέδων προς έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο από τον 28ο μεσημβρινό και ανατολικότερα, «εγκλωβίζοντας» το σύμπλεγμα του Καστελλορίζου. Από τότε, η Αγκυρα επέμενε ότι μεταξύ 28ου και 32ου μεσημβρινού υπάρχει μόνο η επήρεια των δικών της ηπειρωτικών ακτών και των ακτών της Αιγύπτου. Ουσιαστικά, με βάση την τουρκική άποψη, το νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελλορίζου έχει δικαίωμα μόνο σε χωρικά ύδατα.

Το τουρκολιβυκό μνημόνιο του περασμένου Νοεμβρίου μετέβαλε τα πράγματα προς το χειρότερο. Η Αγκυρα μετακίνησε τις διεκδικήσεις της δυτικότερα, πέραν του 28ου μεσημβρινού, ενώ επιμένει ότι η ελληνική αιγιαλίτιδα ζώνη πρέπει να περιοριστεί στα έξι ναυτικά μίλια. Μετά το τουρκολιβυκό μνημόνιο πραγματοποιήθηκαν δύο γύροι διαπραγματεύσεων των αρμοδίων εμπειρογνωμόνων Ελλάδας και Αιγύπτου, μία στο Κάιρο (Δεκέμβριος 2019) και μία στην Αθήνα (Ιανουάριος 2020).

Απλοποιημένη
μέση γραμμή

Η απόσταση των δύο πλευρών υπήρξε σημαντική. Ηδη από το 2017, όταν ο Νίκος Κοτζιάς είχε επιδιώξει να διαπραγματευθεί μία συμφωνία, οι αιγύπτιοι συνομιλητές του ήταν ξεκάθαροι: δεν αναγνώριζαν οποιαδήποτε επήρεια στα μικρά νησιά νοτίως της Κρήτης (Χρυσή και Κουφονήσι), τα οποία μαζί με τη νησίδα Χήνα (κοντά στη Ρόδο) και τη Στρογγύλη είχαν χρησιμοποιηθεί, μάλλον με μία δόση υπερβολής, ως αρχικά σημεία για τη χάραξη της μέσης γραμμής το 2007 από ελληνικής πλευράς. Από τη μεριά τους, οι Αιγύπτιοι (που παραμένουν γενικώς αμφίθυμοι) επεδίωκαν τη χάραξη μιας απλοποιημένης μέσης γραμμής (simplified median line) μετά τη χάραξη εκ μέρους τους ευθείων γραμμών βάσεως. Ο συνδυασμός των ανωτέρω, οι μικρές αντικείμενες ακτές Καρπάθου και Κάσου, αλλά και το γεγονός ότι υπολογίζονταν σε μία οριοθέτηση οι μισές ακτές της Ρόδου (ο 28ος μεσημβρινός «κόβει» τη Ρόδο στη μέση) οδηγούσαν σε μία πιθανή μείωση της έκτασης της θαλάσσιας περιοχής που θα έπαιρνε η Ελλάδα κατά 10% – σε σχέση φυσικά με μία πλήρη εφαρμογή της μεθόδου της μέσης γραμμής. Επιπλέον, το Κάιρο θέλει να αποφύγει μία απευθείας σύγκρουση με την Αγκυρα για το Καστελλόριζο. Ακόμη και υπό τις σημερινές συνθήκες της αντιπαράθεσης των δύο κρατών στο Λιβυκό, η αιγυπτιακή αναβλητικότητα παραμένει παροιμιώδης.

«Ψυχολογικό
όριο»

Ενα από τα κομβικά σημεία για την Αθήνα είναι τι θα συμβεί με τη Ρόδο. Ο λόγος είναι ότι ο 28ος μεσημβρινός έχει αναχθεί σε «ψυχολογικό όριο» για την ελληνική διπλωματία. Σύμφωνα με άριστα πληροφορημένες πηγές, η ελληνική πλευρά διεκδικεί «να καλυφθεί» ολόκληρη η Ρόδος και πέραν του 28ου μεσημβρινού, κάτι που σημαίνει ότι η προβολή των ακτών της θα ξεπερνά τον 29ο μεσημβρινό. Πόσο είναι διατεθειμένο το Κάιρο να αποδεχθεί αυτό το αίτημα; Απάντηση δεν υπάρχει μέχρι στιγμής. Παράλληλα, δεν λείπουν όσοι θεωρούν ότι από τη στιγμή που θα συμφωνηθεί η περιοχή προς οριοθέτηση, ίσως πρέπει η διαπραγμάτευση να κινηθεί επί τη βάσει ποσοστών, π.χ. πόσο τοις εκατό θα πάρει η μία ή η άλλη πλευρά ή πόση επήρεια θα λάβουν συγκεκριμένα νησιά, καθώς επίσης και επί τη βάσει της αναλογικότητας των ακτών. Ολα αυτά σημαίνουν ότι οι προσεχείς εβδομάδες θα είναι «θερμές», από διπλωματικής απόψεως.

Ασυλο σε τρίτη χώρα αναζητεί ο Χαφτάρ

Σύμφωνα με πληροφορίες από πηγές δυτικών υπηρεσιών, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ο Χαλίφα Χαφτάρ, γνωρίζοντας πως είναι μάλλον «τελειωμένος», αναζητεί διέξοδο και άσυλο σε τρίτη χώρα (ορισμένοι μιλούν για τη Βενεζουέλα). Εφόσον όντως ισχύουν αυτές οι πληροφορίες, θα πρόκειται για πολύ ενδιαφέρουσα εξέλιξη, καθώς ένας πρώην πράκτορας της CIA που κάποτε «κρυβόταν» στη Βιρτζίνια θα βρεθεί σε μια χώρα της Λατινικής Αμερικής που βρίσκεται υπό τη δαμόκλειο σπάθη των αμερικανικών κυρώσεων.

Ο γεωπολιτικός κυκεώνας της Λιβύης

Αν μέχρι σήμερα η ελληνική στρατηγική προσανατολιζόταν στη διαχείριση και στην ανάσχεση του «εξ Ανατολών κινδύνου», αυτή η διάσταση ίσως να μην είναι πλέον επαρκής. Οι τελευταίες εξελίξεις στη Λιβύη απειλούν να μεταβάλουν άρδην τους ελληνικούς στρατηγικούς σχεδιασμούς και αυτό δεν αφορά απλώς τη διαμόρφωση αποτρεπτικών σεναρίων στην περίπτωση που η Τουρκία αποφασίσει, σύντομα ή αργότερα, να αποστείλει σεισμογραφικό σκάφος νοτίως της Κρήτης, σε περιοχές ελληνικής υφαλοκρηπίδας που έχουν «ενθυλακωθεί» στο Μνημόνιο Συναντίληψης Αγκυρας – Τρίπολης για την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών στη Μεσόγειο.
Το χειρότερο, από γεωπολιτικής απόψεως, σενάριο για την Αθήνα είναι η διαφαινόμενη πρόθεση της Τουρκίας να δημιουργήσει μία ή και δύο βάσεις στη Λιβύη (μία αεροπορική στην Αλ Ουατίγια και μία ναυτική στη Μισράτα) με σκοπό την προβολή ισχύος στη Μεσόγειο. Ενα τέτοιο «καρφί» στο μαλακό υπογάστριο της ελληνικής άμυνας θα έχει ανυπολόγιστες συνέπειες, πολιτικές αλλά και οικονομικές, καθώς θα απαιτήσει την ανάληψη μεγάλου κόστους για την αντιμετώπισή του. Θα καταστήσει δε αμεσότερη την ανάγκη για εξοπλιστική ενίσχυση του Πολεμικού Ναυτικού, η οποία βρίσκεται σήμερα εγκλωβισμένη στην αναποφασιστικότητα, στην έλλειψη των διαθέσιμων πόρων και στην παρασκηνιακή σύγκρουση Γάλλων και Αμερικανών για το μεγάλο συμβόλαιο των φρεγατών.

Γαλλικά πυρά κατά Ακάρ
Η Αγκυρα δεν μοιάζει δε να ορρωδεί προ ουδενός ώστε να επιτύχει τον στόχο της ενίσχυσης του «μεσογειακού αποτυπώματός» της. Πριν από λίγες ημέρες, στην τηλεδιάσκεψη των υπουργών Αμυνας του ΝΑΤΟ, ο Χουλουσί Ακάρ δέχθηκε τα σφοδρότατα πυρά της γαλλίδας ομολόγου του Φλοράνς Παρλί για το περιστατικό του «εγκλωβισμού» γαλλικής φρεγάτας που συμμετέχει στην επιχείρηση Sea Guardian στην Κεντρική Μεσόγειο από μία εκ των τουρκικών φρεγατών που συνόδευαν το υπό σημαία Τανζανίας φορτηγό πλοίο «Cirkin» στη Λιβύη. Η κυρία Παρλί παρουσίασε αδιάσειστα στοιχεία του περιστατικού και το ΝΑΤΟ ανακοίνωσε ότι θα προχωρήσει σε έρευνα, ενώ οι περισσότεροι σύμμαχοι στήριξαν τις γαλλικές θέσεις.
Το Παρίσι επιμένει, σύμφωνα με γαλλικές διπλωματικές πηγές, ότι «η κρίση αλληλεγγύης με την Τουρκία παραμένει επίκαιρη». Ωστόσο, όσοι γνωρίζουν τα νατοϊκά παρασκήνια χαμήλωναν τον πήχη των προσδοκιών για τα αποτελέσματα της έρευνας. Στην Αθήνα πάντως υπάρχει σφοδρότατη ενόχληση για τη στάση του γενικού γραμματέα της Συμμαχίας Γενς Στόλτεμπεργκ, που έχει χάσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας στην ελληνική κυβέρνηση και προσωπικά στον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη.

Η σιωπή του Ισραήλ
Η Αθήνα έχει επιδιώξει παρασκηνιακά να βρει κάποιες επαφές με την Τρίπολη. Δεν είναι σαφές αν αυτή η προσπάθεια έχει αποδώσει. Η ελληνική πλευρά παραμένει πιστή στον άξονα Αιγύπτου – Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ΗΑΕ) – Γαλλίας – Κύπρου. Στις 11 Μαΐου οι υπουργοί Εξωτερικών των πέντε χωρών εξέδωσαν Κοινό Ανακοινωθέν με το οποίο κατήγγειλαν την τουρκική πολιτική στη Λιβύη. Αυτό που διέφυγε της προσοχής είναι ότι το Ισραήλ παρέμεινε σιωπηλό. Δεν αποκλείεται η ισραηλινή πλευρά να τηρεί ισορροπίες με την Αγκυρα και τη Μόσχα, η περιφερειακή επιρροή των οποίων είναι εσχάτως αυξημένη. Δεν είναι σαφές πόσο αυτό το θέμα συζητήθηκε κατά την πρόσφατη επίσκεψη του κ. Μητσοτάκη στην Ιερουσαλήμ.
Η αλλαγή των συσχετισμών στη Λιβύη προς όφελος της Τουρκίας ήταν κάτι που δεν ανέμενε η ελληνική πλευρά – τουλάχιστον όχι σε αυτή την έκταση. Ουδείς επιθυμεί να γίνει «μετά Χριστόν προφήτης», αλλά η επιλογή της στήριξης του Χαλίφα Χαφτάρ απεδείχθη, εκ του αποτελέσματος, αποτυχημένη. Η Αθήνα ελπίζει ότι εφόσον βρεθεί η «χρυσή τομή» και ανοίξει ο δρόμος προς μια πολιτική διαδικασία για την επίλυση του Λιβυκού θα είναι κομβικός ο ρόλος του προέδρου της Εθνοσυνέλευσης Αγκίλα Σάλεχ Ισα.
Ο κ. Σάλεχ, όπως και ο Χαφτάρ, είχε επισκεφθεί την Αθήνα το διάστημα μετά την υπογραφή του τουρκολιβυκού μνημονίου τον περασμένο Νοέμβριο, όταν ήταν ηλίου φαεινότερον ότι η ελληνική κυβέρνηση βρέθηκε σε πανικό. Ανθρωποι που γνωρίζουν άριστα το παρασκήνιο επισημαίνουν σε ιδιωτικές τους συνομιλίες ότι κατέστη αμέσως σαφές ότι ο Χαλίφα Χαφτάρ υπήρξε απολύτως ανεπαρκής και θα έπρεπε να είχε αποφευχθεί η υπερβολική δημοσιότητα. Αντιθέτως, ο κ. Σάλεχ υπήρξε πολύ πιο μετρημένος και ουσιαστικός – λόγος άλλωστε για τον οποίο η Αθήνα επέμεινε ώστε το όνομά του να αφαιρεθεί από τη λίστα κυρώσεων της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ).

Σχέδιο οκτώ σημείων
Ο κ. Σάλεχ, που φέρεται να διάκειται πιο φιλικά προς την Αίγυπτο και τη Ρωσία, έχει καταθέσει ένα σχέδιο οκτώ σημείων για μια πολιτική μετάβαση στη Λιβύη. Σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες, το σχέδιο αυτό φέρει την υπογραφή της Μόσχας. Στην τρέχουσα περίοδο, το Κάιρο προωθεί τον Σάλεχ ως πιθανό διάδοχο του Χαφτάρ, τον οποίο στηρίζουν περισσότερο τα ΗΑΕ. Η Αθήνα διατηρεί επαφές με την πλευρά Σάλεχ. Δεν θα πρέπει όμως να θεωρεί δεδομένο ότι η κατίσχυσή του στην Ανατολική Λιβύη σημαίνει αυτόματα ότι θα έχει την επιρροή που θα απαιτηθεί για το μείζον, σε αυτή τη φάση, ελληνικό διακύβευμα: την ακύρωση ή απόσυρση του τουρκολιβυκού μνημονίου. Στην τρέχουσα φάση, οι ισορροπίες είναι πολύ εύθραυστες. Παρά τις τακτικές διαφορές τους, η Αγκυρα και η Μόσχα επιδιώκουν ξανά την επίτευξη μιας εκεχειρίας στη Λιβύη με τους δικούς τους όρους.

Σε σημείο καμπής
Αυτό δε λαμβάνει χώρα με την ΕΕ να στέκεται πλήρως αμήχανη και τις Ηνωμένες Πολιτείες να έχουν ενεργοποιηθεί περισσότερο, αλλά η ανάλυσή τους να διαθλάται μέσα από έναν αντιρωσικό φακό. Η τουρκορωσική κατανόηση φάνηκε ήδη από τα τέλη Μαΐου όταν στο πλαίσιο της προέλασης των υποστηριζόμενων από την Αγκυρα δυνάμεων της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας (GNA) προς Ανατολάς, οι μισθοφόροι της ρωσικής εταιρείας ιδιωτικής ασφαλείας Wagner Group αποχώρησαν από τη στρατηγικής σημασίας πόλη Ταρχούνα επιτρέποντας ουσιαστικά την κατάληψή της από τις κυβερνητικές δυνάμεις. Είχε προηγηθεί, στις 18 Μαΐου, τηλεφωνική συνομιλία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με τον Βλαντίμιρ Πούτιν.
Το Λιβυκό βρίσκεται σε σημείο καμπής. Η GNA φαίνεται να επιδιώκει την κατάληψη της Σύρτης και της Αλ Τζούφρα. Ορισμένοι εκτιμούν ότι ίσως τότε να είναι η στιγμή να καθίσουν όλοι στο διπλωματικό τραπέζι, αλλά δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα ότι θα βρεθεί λύση. Η χώρα που ανησυχεί ιδιαίτερα για την αύξηση της τουρκικής επιρροής στη Λιβύη είναι η Αίγυπτος. Δεν είναι σαφές όμως μέχρι πού είναι διατεθειμένη να φθάσει για να την ανασχέσει. Η δε Αθήνα δεν έχει καταφέρει να πείσει ότι δικαιούται μία θέση στο τραπέζι των μελλοντικών διαπραγματεύσεων, όποτε κι αν αυτές γίνουν. Σε αυτή την περίπτωση, οι εξελίξεις ίσως διαμορφωθούν ερήμην της.

Παρασκηνιακή συνεννόηση Ουάσιγκτον – Αγκυρας – Μόσχας;

Είναι δύσκολο να αντισταθεί κανείς στον πειρασμό να μην υποθέσει ότι παρά τη δημόσια αντιπαράθεση υφίσταται μία παρασκηνιακή συνεννόηση Ουάσιγκτον – Αγκυρας – Μόσχας. Φαίνεται δε ότι όλοι μιλούν με όλους και δεν υπάρχουν στεγανά. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 3 Ιουνίου, ο υπουργός Εξωτερικών της GNA Μοχάμεντ Σιάλα και ο αντιπρόεδρος του Προεδρικού Συμβουλίου Αχμεντ Μάιτεκ βρίσκονταν στη Μόσχα, στις 4 Ιουνίου ο Φαγέζ αλ Σαράζ πήγε στην Αγκυρα, ενώ στις 5-6 Ιουνίου οι Χαφτάρ και Σάλεχ μετέβησαν στο Κάιρο, όπου μετά εκδόθηκε η ομώνυμη Διακήρυξη. Αυτό που είναι ανησυχητικό για την Αθήνα, σημειώνουν έμπειροι παρατηρητές των περιφερειακών εξελίξεων, είναι ότι η Αγκυρα μοιάζει να συνομιλεί ισότιμα και με τις δύο πλευρές. Αναμφίβολα, στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ και στο Πεντάγωνο υπάρχει ανησυχία ότι η Μόσχα θα μπορούσε να επιτύχει τον στόχο να αποκτήσει μία στρατιωτική βάση στην «καρδιά» της νότιας πτέρυγας του ΝΑΤΟ. Ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου δήλωσε δε την περασμένη Πέμπτη ότι η Αγκυρα και η Ουάσιγκτον κατέληξαν σε συμφωνία για τη Λιβύη, χωρίς να υπεισέλθει σε περισσότερες λεπτομέρειες.