Διαμεσολαβητές ανάμεσα στους εκδότες και στο αναγνωστικό κοινό, τα βιβλιοπωλεία είναι τα όργανα μέτρησης της θερμοκρασίας στην αγορά του βιβλίου. Μετά τις 45 ημέρες του lockdown, άνοιξαν τις πόρτες τους στις 4 Μαΐου, και οι πρώτες μέρες είχαν μια ατμόσφαιρα γιορτής. «Ηταν σαν να περιμέναμε τα Χριστούγεννα, τόση δουλειά είχαμε αλλά και τόσο εορταστική ήταν η διάθεση η δική μας και των πελατών το πρώτο δεκαπενθήμερο» λέει ο Αλκης Τεμπονέρας από τις «Πλειάδες» στο Παγκράτι. Οσο ήταν κλειστή η αγορά, το βιβλιοπωλείο εξυπηρετούσε τηλεφωνικές και ηλεκτρονικές παραγγελίες κάνοντας διανομή βιβλίων κατ’ οίκον, μια επιλογή αρκετών βιβλιοπωλείων.
Το ντελίβερι της πανδημίας
Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες της αγοράς θέλουν την «Πολιτεία» του αθηναϊκού κέντρου, μεγάλο παίκτη της αγοράς βιβλίου, να προσλαμβάνει ακόμα και έκτακτους υπαλλήλους προκειμένου να διεκπεραιώσει αποστολές βιβλίων σε όλη την Ελλάδα, μια υπηρεσία που προσφέρει εδώ και χρόνια. Από το προϋπάρχον ηλεκτρονικό κατάστημα του πανελλαδικού δικτύου Public έφταναν στις αποθήκες και «τιμολογούνταν ημερησίως ως και 16.000 βιβλία», σύμφωνα με τον εμπορικό διευθυντή προϊόντων ψυχαγωγίας Σπήλιο Λαμπρόπουλο. Το άνοιγμα των καταστημάτων βρήκε την αλυσίδα με δύο νέα καταστήματα και την πλατφόρμα www.bookfriends.gr, ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης αναγνωστών, που φιλοδοξεί να γίνει τα ελληνικό Goodreads – προγραμματισμένες κινήσεις από πριν, για τις οποίες το lockdown «λειτούργησε ως επιταχυντής».
Εκτός Αθήνας, πωλήσεις μέσω του ηλεκτρονικού του καταστήματος έκανε το «Βιβλιοτρόπιο» στο Αγρίνιο, και το «ντελίβερι» βιβλίων διαφήμιζε μέσω της σελίδας του στο Facebook ο «Πλους» στην Κέρκυρα. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, emails και τηλέφωνα αλλά και η διάδοση στόμα με στόμα κράτησαν τα βιβλιοπωλεία αυτά σε επαφή με το αναγνωστικό κοινό. «Εκείνοι που παράγγελναν βιβλία ήταν οι σταθεροί πελάτες μας, άνθρωποι που ακόμα και από μακριά ήθελαν να διατηρήσουν την επαφή με το βιβλιοπωλείο» διευκρινίζει η Ματίνα Δάμπλια.
Η επόμενη μέρα στην αγορά βιβλίου
Αν αυτό δίνει την εντύπωση ότι τα πράγματα πήγαν καλά στην αγορά του βιβλίου στο δύσκολο διάστημα της πανδημίας, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. «Η αποστολή βιβλίων κάλυψε μόνο ορισμένα από τα βασικά έξοδα» λέει ο Ευριπίδης Κωνσταντινίδης από το βιβλιοπωλείο «Κωνσταντινίδη» στη Θεσσαλονίκη. Η ζημιά φτάνει το 70% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά για τις «Πλειάδες», όμως η επιλογή να παραμείνουν σε λειτουργία «ήταν μια ψυχολογική στήριξη και για εμάς», εκμυστηρεύεται ο Αλκης Τεμπονέρας, «είχαμε την αίσθηση ότι έχουμε ένα αντικείμενο εργασίας, ότι είμαστε χρήσιμοι στην κοινωνία, ότι έχουμε έναν ρόλο». Πιστεύει πως οι νέοι τίτλοι, που τώρα αρχίζουν να κυκλοφορούν, θα τονώσουν την αγορά. «Ηδη αρχίζουμε λίγο-λίγο να καλύπτουμε τη ζημιά. Αν δεν ξαναγίνει lockdown, οι περισσότεροι θα καταφέρουμε να τα βγάλουμε πέρα».
Δεν είναι το ίδιο αισιόδοξη η ιδιοκτήτρια του βιβλιοπωλείου «Μικρό Καράβι» στα Χανιά, με ειδικό ξενόγλωσσο τμήμα. Το «Μικρό Καράβι» ανέστειλε πλήρως τη λειτουργία του στη διάρκεια του lockdown. Tώρα, μπροστά στη βιτρίνα που βλέπει στον δρόμο όπου, αρχές Ιουνίου, δεν περνάει (αλλοδαπή) ψυχή, η Μαρία Πολυράκη ανησυχεί «αν θα υπάρχουμε του χρόνου». «Οσο κι αν αγαπάμε το βιβλίο, όσο κι αν είμαστε αναγνώστες, δεν είμαστε βιβλιοθήκες, είμαστε μικρές επιχειρήσεις και το ζήτημα είναι το ταμείο μας».
Ως καταναλωτικό προϊόν, το βιβλίο επηρεάζεται από τη γενική αγοραστική κίνηση και τις ειδικές συνθήκες που επικρατούν στα τοπικά οικοσυστήματα. «Πάσχα στην Κέρκυρα» λέει με νόημα ο Δήμος Καλάκος του «Πλου» για τον Απρίλιο, τον οποίο χαρακτηρίζει «αιμοδοσία για το βιβλίο στο νησί». Εφέτος, χωρίς τους έλληνες επισκέπτες, χωρίς τους ξένους τουρίστες στην Κρήτη, τα βιβλιοπωλεία ανησυχούν σοβαρά για την επόμενη μέρα. Η εικόνα είναι διαφορετική στα μεγάλα αστικά κέντρα. Στη Θεσσαλονίκη μάλιστα, με την εφετινή μαγιάτικη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου και με την καλοκαιρινή έκθεση στην παραλία να έχουν ακυρωθεί, ο Ευριπίδης Κωνσταντινίδης παρατηρεί αυξημένη κίνηση στο κατάστημα, σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα προηγούμενων ετών.
«Παρά τους νέους τίτλους, που οπωσδήποτε κινούν την αγορά, το πλήγμα ήταν μεγάλο και δεν θα αναπληρωθεί» υποστηρίζει η Μαρία Λιαποπούλου, εμπορική διευθύντρια της πολιτιστικής αλυσίδας «Ιανός». «Αν συγγραφέας που βγάζει ένα βιβλίο κάθε χρόνο τέτοια εποχή πουλούσε τον περασμένο Μάιο 650 αντίτυπα και εφέτος 150, καταλαβαίνετε ότι η κίνηση δεν έχει επανέλθει». Η γενικότερη αβεβαιότητα για την πανδημία που κάνει τους εκδότες να είναι επιφυλακτικοί και να μεταφέρουν τα πιο δυνατά εκδοτικά χαρτιά τους για τον Σεπτέμβριο, ο φόβος για την υγεία που κρατά τον κόσμο ακόμη στο σπίτι, ειδικά τις μεγαλύτερες ηλικίες, αυτές που έτσι κι αλλιώς δεν είναι εξοικειωμένες με τις διαδικτυακές αγορές, αλλά και η οικονομική δυσπραγία ή ανασφάλεια πολλών λόγω της πανδημίας επηρεάζουν αρνητικά και την αγορά του βιβλίου.
Οι αναγνώστες του lockdown
Υπήρξαν ωστόσο και κάποια θετικά αποτελέσματα του lockdown: απελευθέρωσε χρόνο. Το παιδικό βιβλίο κινήθηκε ιδιαίτερα στο «Βιβλιοτρόπιο», παιδικά ήταν και οι πρώτες παραγγελίες του «Πλου» και των άλλων βιβλιοπωλείων, μαζί με σχολικά βοηθήματα για την Γ’ Λυκείου – οι λόγοι ευνόητοι. Στη συνέχεια όμως επικράτησε η λογοτεχνία. Ο Καμί με την Πανούκλα, ο Οργουελ με το 1984 και τη Φάρμα των ζώων, η δυστοπική λογοτεχνία, αλλά και κλασικοί συγγραφείς, πολλή παραδοσιακά «ευπώλητη» λογοτεχνία – όπως μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης και από τα «Ευπώλητα» του «Βήματος» των περασμένων τεσσάρων εβδομάδων -, βιβλία αντιστρές και προσωπικής βελτίωσης, Ιστορία και οι εκδόσεις οι σχετικές με την πανδημία. Οι ενήλικοι διάβαζαν. Ηταν ένα νέο κοινό. «Οι παραδοσιακοί βιβλιόφιλοι δεν ξεμένουν ποτέ από βιβλία, πάντα έχουν απόθεμα» επισημαίνει η Μαρία Λιαποπούλου. Οι παραγγελίες του «Ιανού» έδειξαν ότι το κοινό της πανδημίας, που ζητούσε κυρίως κλασικούς συγγραφείς και παλιούς τίτλους από τους καταλόγους των εκδοτών, δεν ήταν οι συστηματικοί αναγνώστες. Αυτοί εμφανίστηκαν στα βιβλιοπωλεία όταν άνοιξαν πάλι, «για να ενημερωθούν και να αγοράσουν τους νέους τίτλους».
Εκδηλώσεις και νέο μοντέλο
Με την επισκεψιμότητα διστακτική, εκείνο που απασχολεί πλέον είναι η λειτουργία των βιβλιοπωλείων στη συνέχεια. Για τον Ευριπίδη Κωνσταντινίδη είναι φανερό ότι το μοντέλο λειτουργίας πρέπει να αλλάξει. «Πλέον δεν μπορούν να γίνονται εκδηλώσεις, δεν προγραμματίζουμε καμιά για το φθινόπωρο και τον χειμώνα, και κάπως πρέπει να εξισορροπήσουμε τον τζίρο που θα χαθεί». Ποιο ήταν το «μάθημα» του lockdown; «Να αναβαθμίσουμε γρήγορα την ιστοσελίδα μας. Η πανδημία μάς βρήκε πάνω σε αυτή τη διαδικασία. Δεν θα αντικαταστήσει το φυσικό κατάστημα, παίζει μεγάλο ρόλο η προσωπική σχέση με τους πελάτες μας, αλλά θα είναι μια εναλλακτική, ένα κανάλι επικοινωνίας. Και σκεφτόμαστε να επεκτείνουμε το στοκ μας σε περισσότερες κατηγορίες». Το καλό στοκ ήταν για τις «Πλειάδες» και τον «Πλου» η δύναμή τους στην πανδημία, όταν ο εφοδιασμός από εκδότες και χονδρεμπόρους ήταν προβληματικός.
Τι θα γίνει με τις εκδηλώσεις που αποτελούν σημείο συνάντησης των βιβλιοφίλων και καλλιέργειας μιας κοινότητας αναγνωστών; Η Διεθνής Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης προγραμματίζεται, για τον Οκτώβριο πλέον, και με ένα ψηφιακό σκέλος, ακολουθώντας το πρότυπο του μπροστάρη στις διεθνείς εξελίξεις στο βιβλίο, της Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης που θα διεξαχθεί στα μέσα του ίδιου μήνα. Στο μεταξύ, τα Public έχουν μεταφέρει τις εκδηλώσεις τους στον ψηφιακό χώρο και ο «Ιανός» αντικατέστησε τις εκδηλώσεις με προγραμματισμένες «υπογραφές βιβλίων» κατά το αμερικανικό σύστημα, σε ουρές, τηρώντας τους πανδημικούς κανόνες ασφαλείας.
«Σε ποιον ανήκει το βιβλίο;»
«Πείτε μας επιτέλους σε ποιον ανήκει το βιβλίο» ρωτάνε οι εκδότες διά στόματος Γιάννη Κωνστανταρόπουλου (προέδρου της Ενωσης Ελληνικού Βιβλίου/ΕΝΕΛΒΙ) που τους εκπροσώπησε σε τηλεδιάσκεψη με την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη στις 27 Μαΐου.
Σε μια σύμπραξη που πρέπει να σημειωθεί στα χρονικά, τα αλληλοσπαρασσόμενα έως προσφάτως σωματεία του βιβλίου (ΕΝΕΛΒΙ, Σύλλογος Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών/ΣΕΒΑ, Σύλλογος Εκδοτών Επιστημονικού Βιβλίου/ΣΕΕΒΙ και Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου/ΣΕΚΒ) συνομίλησαν με την υπουργό, μαζί με εκπροσώπους των συγγραφέων, των μεταφραστών και τον διευθυντή του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) Γιωργανδρέα Ζάννο, προκειμένου να συμφωνηθούν συγκεκριμένα μέτρα ανακούφισης του κλάδου από το οικονομικό πλήγμα της πανδημίας.
Οι εκδότες, και οι συγγραφείς διά του εκπροσώπου τους, προέδρου της Εταιρείας Συγγραφέων Γιώργου Χουλιάρα, πρότειναν την αγορά βιβλίων από την πολιτεία για τις βιβλιοθήκες, ώστε αφενός να ενισχυθούν οικονομικά οι εκδότες και οι συγγραφείς και αφετέρου να εμπλουτιστούν με νέους τίτλους οι βιβλιοθήκες. Η πρόταση προσέκρουσε στο ζήτημα των αρμοδιοτήτων, μια και οι Δημόσιες Βιβλιοθήκες υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας (ΥΠΕΠ) και οι δημοτικές στους δήμους και στο υπουργείο Εσωτερικών και η υπουργός δεν είναι διατεθειμένη να διαθέσει κονδύλια σε τομείς που αφορούν άλλα υπουργεία. Πρόκειται για την παλιά σύγκρουση αρμοδιοτήτων στον χώρο του βιβλίου, στην οποία καμία κυβέρνηση δεν φαίνεται διατεθειμένη να δώσει λύση.
Το ΥΠΠΟΑ συμφώνησε όμως στη διάθεση ποσού 350.000 ευρώ για την υλοποίηση το 2020 του προγράμματος δημόσιου δανεισμού – διεθνή υποχρέωση της χώρας. Μετά την ολοκλήρωση των απαραίτητων νομικών προϋποθέσεων, το μεγαλύτερο μέρος του ποσού αυτού θα διανεμηθεί μέσω ΟΣΔΕΛ σε συγγραφείς, βιβλία των οποίων αποτελούν αντικείμενο δανεισμού από βιβλιοθήκες.
Μέτρα και αντιπροτάσεις
Από τη συζήτηση φάνηκε ότι το ΥΠΠΟΑ και η υπουργός δεν έχουν ενημέρωση για βασικά ζητήματα που αφορούν το βιβλίο. Η υπόσχεση μείωσης του ΦΠΑ παραγωγής, που αντιπρότεινε υπουργός ως μέτρο ανακούφισης, προσκρούει σε κοινοτική οδηγία και είναι ανέφικτη η εφαρμογή της, ενώ η υπόσχεση διάθεσης 500.000 ευρώ για τη στήριξη μεταφράσεων ελληνικών βιβλίων μέσω του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ) «αντιστοιχεί σε 200 βιβλία. Ποτέ δεν έχουν μεταφραστεί τόσα βιβλία από τα ελληνικά. Είναι ένα μακρόπνοο πρόγραμμα, που προβλέπει επιδότηση των ξένων εκδοτών και αμφίβολα έσοδα για τους έλληνες εκδότες στην παρούσα άμεση ανάγκη της πανδημίας», σύμφωνα με τον εκπρόσωπο των εκδοτών.
«Είναι απαραίτητο», υποστηρίζει, «να δημιουργηθεί ένας διυπουργικός φορέας για το βιβλίο, στο ΔΣ του οποίου θα υπάρχουν εκπρόσωποι από το ΥΠΠΟΑ, το ΥΠΕΠΘ, τα υπουργεία Εσωτερικών, Ανάπτυξης κ.ά.», κάτι που είχε συζητηθεί με την υπουργό Πολιτισμού μετά την ανάληψη της θητείας της, αλλά ως σήμερα δεν έχουν υπάρξει εξελίξεις.
Στις επιχορηγήσεις ύψους 1.336.116 ευρώ για δράσεις σύγχρονου πολιτισμού, που ανήγγειλε το ΥΠΠΟΑ στις 2 Ιουνίου, δεν υπάρχει αναφορά στο βιβλίο, και με την υπουργό Παιδείας να αρνείται μια συνάντηση μαζί τους, οι εκδότες ετοιμάζουν τώρα επιστολή προς την Κεντρική Ενωση Δήμων Ελλάδος (ΚΕΔΕ) και τον Πρωθυπουργό.
Η σύμπνοια στον κλάδο και η ενημέρωση όλων για νομικά και τεχνικά ζητήματα που διέπουν επίμαχα θέματα είναι προϋπόθεση για τη συντονισμένη επικοινωνία με την πολιτεία και φαίνεται πως η πανδημία κίνησε τις σχετικές διαδικασίες. Από την άλλη, η πανδημία υπογράμμισε πόσο επιτακτική είναι η δημιουργία ενός αρμόδιου φορέα που θα αποφασίζει για το βιβλίο.
Ταυτόχρονα, οι ιδιαίτερες απαιτήσεις εκπαίδευσης στην πανδημία ανέδειξαν την προβληματική σχέση των εκδοτών με το ΥΠΕΠΘ, «πελάτη» πολλών εκδοτών οι οποίοι πωλούν στο υπουργείο πανεπιστημιακά συγγράμματα. Ψηφιακά αντίτυπα των συγγραμμάτων ζήτησε το ΥΠΕΠΘ από τους εκδότες, οι οποίοι αντιπρότειναν την αποστολή έντυπων βιβλίων στους φοιτητές επωμιζόμενοι, τελικά, το κόστος αποστολής.
Η ανάγκη και για ψηφιακό βιβλίο στην κατηγορία της πανεπιστημιακής έρευνας ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση. Για θυσίες και απώλειες θέσεων εργασίας στην παραγωγή, αν περάσουμε στο ψηφιακό σύγγραμμα, κάνουν λόγο ορισμένοι εκδότες, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι η ψηφιακή εποχή είναι εδώ και η συζήτηση πρέπει να γίνει με ψυχραιμία και γνώση. Το ψηφιακό σύγγραμμα διέπουν πνευματικά δικαιώματα και πρέπει να προσφέρεται νόμιμα και προστατευμένα, όχι με όρους ευτέλειας, αλλά ορίζοντας τρόπους εύλογης αμοιβής.
