Εδώ και αιώνες οι χώροι εργασίας σήμαιναν κάτι σταθερό: ένα σύνολο ανθρώπων οι οποίοι δούλευαν συγχρόνως ως φυσικές παρουσίες. Από τα εργαστήρια της Αναγέννησης μέχρι τα γραφεία του 19ου αιώνα όπου εργαζόταν ο Μπομπ Κράτσι, ο κακοπληρωμένος κλητήρας του Εμπενίζερ Σκρουτζ στο «Χριστουγεννιάτικο παραμύθι» του Καρόλου Ντίκενς, αλλά και ο Μπάρτλεμπι, ο απείθαρχος γραφιάς της ομώνυμης νουβέλας του Χέρμαν Μέλβιλ. Ενα γραφείο ήταν συνήθως ένας χώρος, ένα κτίριο ή ένα δωμάτιο όπου οι άνθρωποι εργάζονταν πίσω από ένα τραπέζι. Το γράψιμο επιστολών – ένας ασύγχρονος τρόπος επικοινωνίας -, ο οποίος αποτελούσε ζωτικό εργαλείο εμπορίου για πολλούς αιώνες, ήταν πολύ αργό για την καθημερινή συνεργασία. Για τις περισσότερες εργασίες γραφείου, ο συγχρονισμός (και ο συγχρωτισμός) ήταν ο μοναδικός τρόπος.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, ειδικά στην Αμερική, οι γραφιάδες, οι κλητήρες αυτοί, οι σημερινοί υπάλληλοι – μια λέξη που προκύπτει από την πυραμίδα της εργασίας, από τη συγχώνευση της φράσης ὑπ’ ἀλλήλους -, δούλευαν σε μικρούς χώρους που ονομάζονταν «σπίτια καταμέτρησης». Ολα φυσικά ήταν ανδροκρατούμενα. Οι άνθρωποι αυτοί θεωρούνταν περίεργοι τύποι οι οποίοι δεν έκαναν «πραγματική δουλειά». Αλλά η οικονομική ανάπτυξη είχε άλλα σχέδια: Οι μεγάλες ιστορικές μετατοπίσεις από τις γεωργικές στις βιομηχανικές οικονομίες και στη συνέχεια από τις βιομηχανίες στις οικονομίες της πληροφορίας, αλλά και η οργάνωση του χώρου εργασίας, ευνόησαν το συγκεκριμένο σύστημα δουλειάς και οι υπάλληλοι άρχισαν να κυριαρχούν στο εργατικό σώμα. Τα κτίρια γραφείων εξελίχθηκαν σε χώρους με ορθολογική κατάτμηση, σχεδιασμένα τόσο για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα όσο και για την ενίσχυση της παραγωγικότητας των εργαζομένων. Οταν επιτράπηκαν και οι γυναίκες στο γραφείο, οι αλλαγές έγιναν επαναστατικές. Οι πόλεις γέμισαν ψηλά κτίρια και ουρανοξύστες αποκλειστικά με χώρους γραφείων.
Κανένας θεσμός ωστόσο δεν μένει στατικός. Εκεί που παλιά υπήρχαν τοίχοι και μικρά γραφεία, πλέον έχουν αντικατασταθεί από ανοιχτούς χώρους μέσα στους οποίους οι εργαζόμενοι συνυπάρχουν. Ετσι, από την εκτελεστική σουίτα με την ξύλινη επένδυση έως τα «γραφεία ανοιχτού τύπου», όπου το 60% των Αμερικανών εργάζονται μέχρι και σήμερα (με το 93% να τα απεχθάνεται), με τη βοήθεια της τεχνολογίας, σε ένα όχι τόσο μακρινό μέλλον, θα περνούσαμε σε ένα σύστημα όπου θα μπορούσαμε να εργαστούμε οπουδήποτε οποιαδήποτε στιγμή.
Και τότε ήρθε η COVID-19. Καθώς μπαίνει το καλοκαίρι και σταδιακά οδεύουμε προς την αβέβαιη δεύτερη φάση της πανδημίας του κορωνoϊού, δεν είναι σαφές πότε ή εάν το σύνολο των εργαζομένων θα επιστρέψουν στα γραφεία τους. Ο Τζακ Ντόρσεϊ, CEO του Twitter, ανακοίνωσε μέσω e-mail ότι εκείνοι των οποίων οι εργασίες δεν απαιτούν φυσική παρουσία θα επιτρέπεται να εργάζονται από το σπίτι επ’ αόριστον. Ο δε επικεφαλής του τομέα Ανθρώπινου Δυναμικού της ίδιας εταιρείας δήλωσε πως το Twitter «ποτέ δεν θα είναι το ίδιο», προσθέτοντας: «Νομίζω ότι δεν θα επιστρέψουμε».
Η στάση του Twitter ως προς την απομακρυσμένη εργασία δεν αποτελεί νόρμα για όλες τις εταιρείες, ωστόσο, για να προστατεύσουν την υγεία των εργαζομένων και να μειώνουν την εταιρική ευθύνη, πολλές δεν θα έχουν άλλη επιλογή από το να στραφούν μερικά ή αποκλειστικά σε τηλεργασία για μήνες ή ίσως για χρόνια ή και για πάντα.
Η τηλεργασία εν τούτοις δεν έχει λειτουργήσει ακόμη ως ένα πλήρες υποκατάστατο της εμπειρίας γραφείου. Μια γκαλερί συνεργατών μεγέθους μικρογραφίας σε μια οθόνη φορητού υπολογιστή είναι μια μίνι προσομοίωση των συγκεντρώσεων – meetings στα συνεδριακά τραπέζια που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της εταιρικής ζωής. Το Yahoo!, μεταξύ άλλων οργανισμών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο πλούτος της προσωπικής αλληλεπίδρασης είναι αναντικατάστατος. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είδαμε την αυγή της ηλεκτρονικής τηλεργασίας: αμερικανοί και βρετανοί στρατιωτικοί διοικητές αντάλλασσαν τακτικά τηλεγραφικά μηνύματα και πραγματοποιούσαν ασφαλείς τηλεφωνικές συνομιλίες. Παρ’ όλα αυτά, με εκπληκτική συχνότητα, υψηλού επιπέδου αξιωματούχοι ανελάμβαναν επικίνδυνα διατλαντικά ταξίδια, για να συναντηθούν αυτοπροσώπως. Οι αξιωματούχοι συνειδητοποίησαν ότι το να είσαι και σωματικά μαζί είχε σημασία.
Δεν μπορούμε όμως να αγνοήσουμε τον παράγοντα κόστος, όπως και τον παράγοντα περιβαλλοντική επιβάρυνση. Αναρίθμητα συνέδρια συναθροίζουν συνεργάτες από όλα τα μέρη της Γης, οι οποίοι κάνουν υπερατλαντικές πτήσεις και καταλύουν για τρεις-τέσσερις μέρες σε πεντάστερα ξενοδοχεία για να κάνουν μια δουλειά που θα διαρκούσε τρεις ώρες στο zoom από το σαλόνι ενός εκάστου.
Παντού διαβάζουμε πως η τηλεργασία θα είναι το μέλλον. Είναι βέβαιο πως τα ποσοστά της θα αυξηθούν ραγδαία, ωστόσο, όπως ισχύει και για άλλα πεδία υποκατάστασης, η ανθρώπινη επαφή, η συνύπαρξη, είναι πολύ δύσκολο να αντικατασταθούν. Το να είσαι μια εικονίτσα από πίξελ σε ένα μεγάλο παράθυρο, έχοντας ο ίδιος σκηνοθετήσει και επιμεληθεί την παρουσία σου, είναι δύσκολο να αντικαταστήσει το αυθεντικό της φυσικής παρουσίας, όπου και οι πέντε αισθήσεις είναι ενεργές.
Ο Τζέρεμι Ρίφκιν, στο βιβλίο του «Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της», υποστηρίζει ότι ο κόσμος πολώνεται ταχύτατα σε δύο δυνητικά ασυμβίβαστες δυνάμεις. Από τη μία πλευρά μια αριστοκρατία της τηλεματικής που ελέγχει και διαχειρίζεται την παγκόσμια οικονομία της υψηλής τεχνολογίας και από την άλλη οι ολοένα μεγαλύτεροι αριθμοί των μόνιμα εκτοπισμένων εργατών που έχουν μερικές προοπτικές και ελάχιστες ελπίδες για μια εργασία με κάποιο νόημα σε έναν κόσμο που αυτοματοποιείται όλο και πιο πολύ. Πλέον τα πράγματα ίσως έχουν αλλάξει. Οι πιέσεις των καιρών έχουν επιτρέψει στις πλατφόρμες τηλεργασίας να διεισδύουν σε όλο και πιο ανοιχτά στρώματα πληθυσμού.
Από προσωπική εμπειρία, έχοντας μεταφέρει τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής που κάνω στο Διαδίκτυο θεωρώ πως κάτι κερδίζεις, κάτι χάνεις. Κερδίζεις ίσως σε συνεκτικότητα, ευελιξία, αλλά χάνεις την αίσθηση κοινότητας, εκείνο το βλέμμα κάποιου που συγκεντρώνεται με την προοπτική ότι σε λίγο θα διαβάσει την άσκησή του. Εν ολίγοις, τον πλήρη ενσώματο, τρισδιάστατο εαυτό με όλες του τις νευροκινητικές, ψυχοκινητικές διεργασίες. Και αυτό είναι απώλεια ουσίας.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
