PROJECT SYNDICATE
Τον περασμένο μήνα ο διευθύνων σύμβουλος του Twitter Τζακ Ντόρσι ανακοίνωσε ότι η εταιρεία θα επέτρεπε στους υπαλλήλους της που εργάζονται από το σπίτι τους με βάση τα πρωτόκολλα κοινωνικής αποστασιοποίησης να… παραμείνουν σ’ αυτό. Για το καλό το δικό τους και του συνόλου. Αρκετές ακόμα μεγάλες επιχειρήσεις, από το Facebook μέχρι τη γαλλική αυτοκινητοβιομηχανία PSA Peugeot Citroen έπραξαν αναλόγως, προτείνοντας στους εργαζομένους τους να συνεχίσουν να δουλεύουν εκ του μακρόθεν μέχρι να τερματιστεί η κρίση του COVID-19. Και το ερώτημα ανακύπτει: θα είναι το γραφείο ακόμα ένα θύμα της πανδημίας;
Κατά μία έννοια ο θάνατος του γραφείου έχει ξεκινήσει να διαφαίνεται εδώ και καιρό. Τη δεκαετία του 1960 ο Αμερικανός μελλοντολόγος Μέλβιν Ουέμπερ προέβλεψε ότι ο κόσμος θα φθάσει σε μια «μετα-αστική εποχή» κατά την οποία «θα μπορεί κάποιος να εγκαθίσταται στην κορυφή ενός βουνού και να διατηρεί εγκάρδια, σε πραγματικό χρόνο και ρεαλιστική επαφή με την επιχείρηση και τους συνεργάτες του».
Κατά τη διάρκεια της έκρηξης του Διαδικτύου στα τέλη της δεκαετίας του 1990 η ανάδειξη και ο πολλαπλασιασμός των επιχειρήσεων που βασίζονταν στο Ίντερνετ έδειξαν ότι το μέλλον βρίσκεται πιο κοντά από κάθε άλλη φορά. Όπως το έθεσε ο βρετανός δημοσιογράφος Φράνσις Κέρνκρος το 1997, το Ίντερνετ «σκοτώνει τις αποστάσεις». Και άπαξ και οι αποστάσεις δεν παίζουν πια ρόλο, χάνουν τη σημασία τους τα γραφεία ως τόποι απασχόλησης και – κατ’ επέκταση – οι πόλεις.
Απομόνωση, αποξένωση
Όλα δείχνουν ότι φτάνουμε στο σημείο αυτό. Από τους δημοσιογράφους μέχρι τους υπαλλήλους γραφείου, επαγγελματίες που κάποτε θεωρούσαν ως αυτονόητη την συνύπαρξή τους σε κοινούς εργασιακούς χώρους, εργάστηκαν από το σπίτι τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Και όποιος συμμετείχε σε μια τηλεδιάσκεψη μέσω του Zoom γνωρίζει καλά ότι, παρά τα πλεονεκτήματα των τεχνολογιών επικοινωνίας, η εξ αποστάσεως συνεννόηση με τους συναδέλφους συχνά είναι μια πολύ πιο δύσκολη υπόθεση από τη συνεννόηση πρόσωπο με πρόσωπο.
Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο το χάσιμο χρόνου και τις αιφνιδιαστικές εισβολές νηπίων στις οθόνες των τηλεδιασκέψεων. Είναι πιο βαθύ. Όπως είχε υποστηρίξει το 1973 ο κοινωνιολόγος Μαρκ Γκράνοβιτερ, οι λειτουργικές κοινωνίες υποστηρίζονται όχι μόνο από τους «ισχυρούς δεσμούς» (τις στενές σχέσεις μεταξύ των μελών της) αλλά και από τους «χαλαρούς δεσμούς» (τις περιστασιακές γνωριμίες). Ενώ οι ισχυροί δεσμοί τείνουν να δημιουργούν πυκνά, διαπλεκόμενα δίκτυα – οι στενοί μας φίλοι είναι συχνά στενοί φίλοι και μεταξύ τους – οι χαλαροί δεσμοί τείνουν να μας συνδέουν με ένα όλο και πιο ευρύ και πιο διαφοροποιημένο όμιλο ανθρώπων.
Γεφυρώνοντας διαφορετικούς κοινωνικούς κύκλους, οι χαλαροί δεσμοί είναι πιθανότερο να μας φέρουν σε επαφή με νέες ιδέες και προοπτικές, προκαλώντας τις πάγιες αντιλήψεις και ενθαρρύνοντας την υιοθέτηση και διάδοση καινοτόμων απόψεων. Ενώ λοιπόν η συνομιλίες μέσω βιντεοκλήσεων ή τα κοινωνικά δίκτυα μας βοηθούν να διατηρήσουμε τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ μας, δεν μας ενθαρρύνουν να δημιουργήσουμε νέους δεσμούς. Απλώς μας επιτρέπουν να συνδεθούμε με πάμπολλους ανθρώπους έξω από τον κοινωνικό μας κύκλο: με καφετζήδες, με συνεπιβάτες μας στο τρένο ή με συναδέλφους με τους οποίους δεν συνεργαζόμαστε άμεσα.
Ψηφιακά στεγανά
Μια ανάλυση δεδομένων από φοιτητές, καθηγητές και διοικητικούς υπαλλήλους του ΜΙΤ έδειξε ότι κατά τη διάρκεια της πανδημίας αυτό συνέβη κατά κόρον. Οι συνάδελφοί μου κι εγώ δημιουργήσαμε δύο μοντέλα από το ίδιο δίκτυο επικοινωνίας – το ένα δείχνει τις σχέσεις των ανθρώπων προτού κλείσει η πανεπιστημιούπολη και το άλλο δείχνει τις σχέσεις κατά τη διάρκεια της καραντίνας.
Τα πρώτα αποτελέσματα – τα οποία χρειάζονται πρόσθετες επιβεβαιώσεις και αναθεωρήσεις ενδεχομένως – δείχνουν ότι ο κύκλος των επαφών στένεψε. Οι άνθρωποι δηλαδή ανταλλάσσουν περισσότερα μηνύματα σε ένα μικρότερο κύκλο επαφών. Κοντολογίς, οι υφιστάμενοι ισχυροί δεσμοί γίνονται ακόμα πιο στενοί, ενώ οι χαλαροί δεσμοί εξασθενούν περαιτέρω.
Ίσως στο μέλλον καταστεί δυνατό να μιμηθεί κανείς την ελευθερία που του παρέχει η φυσική επαφή και ως εκ τούτου να δημιουργούνται χαλαροί δεσμοί μέσω Διαδικτύου. Αλλά για την ώρα οι διαδικτυακές πλατφόρμες φαίνονται ότι δεν επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Αντίθετα, συχνά φιλτράρουν και αποκλείουν άγνωστα σε μας πρόσωπα ή ιδέες τις οποίες δεν ενστερνιζόμαστε – πρόκειται για μια λειτουργία που είχε τροφοδοτήσει την πολιτική πόλωση προτού ακόμα ξεσπάσει η πανδημία. Το αποτέλεσμα είναι οι αναγκαστικοί, λόγω καραντίνας, κοινωνικοί κύκλοι που δημιουργούμε, να είναι όλο και πιο αδιαφανείς και στεγανοί.
Η αξία της συναναστροφής
Οι κοινόχρηστοι φυσικοί χώροι μοιάζουν το μόνο αντίδοτο αυτού του κοινωνικού κατακερματισμού. Τα γραφεία, που διευκολύνουν τη δημιουργία βαθύτερων συναναστροφών μεταξύ διαφόρων γνωστών, διορθώνουν τον περιγραφέντα κατακερματισμό.
Ωστόσο η ζήτηση για κοινόχρηστους φυσικούς χώρους δεν φαίνεται ότι θα επανέλθει στα προ της πανδημίας επίπεδα. Εταιρείες όπως το Twitter, που διαπιστώνουν ότι η τηλεεργασία δεν μειώνει την παραγωγικότητα των εργαζομένων τους, θα θελήσουν να περιορίσουν το κατά κεφαλήν λειτουργικό τους κόστος. Όσο για τους εργαζομένους, δεν θα αργούσαν να συνηθίσουν να ζουν δίχως τις μεγάλες μετακινήσεις, τα αυστηρά προγράμματα και τις ενδυματολογικές υποχρεώσεις της επιχείρησης, που υπαγορεύει η δουλειά στο γραφείο.
Η τακτική αυτή θα έχει, ωστόσο, εκτεταμένες επιπτώσεις. Ακόμα και μια μείωση 10% της ζήτησης για στέγαση γραφείων θα μπορούσε να προκαλέσει βουτιά στις αξίες των επαγγελματικών ακινήτων. Αλλά ενώ κάτι τέτοιο θα ήταν βλαπτικό για τους κατασκευαστές και τους κτηματομεσίτες, θα άμβλυνε τις πιέσεις των κοινωνιών για πιο ανθρώπινες πόλεις.
Σε κάθε περίπτωση, οι επιχειρήσεις θα έπρεπε να ενθαρρυνθούν να μην κλείσουν τα γραφεία τους, ώστε να μη στερήσουν από το εργατικό τους δυναμικό να παράγει νέες, καινοτόμες και συνεργατικές ιδέες – διεργασία σημαντική για την ευημερία και των εταιρειών και των κοινωνιών στις οποίες αυτές δραστηριοποιούνται.
Αντίθετα, οι εταιρείες μπορούν να επιτρέπουν στους εργαζομένους τους να μένουν στο σπίτι τους πιο συχνά και να δουλεύουν από εκεί, ενώ ταυτόχρονα να φροντίζουν ώστε ο χρόνος που δαπανούν οι υπάλληλοί τους στο γραφείο να ευνοεί τη δημιουργία χαλαρών, φιλικών δεσμών μεταξύ τους.
Το «νέο γραφείο»
Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει, για παράδειγμα, διαμορφώνοντας τα γραφεία που είναι σχεδιασμένα για να διευκολύνουν την κατά μόνας εκτέλεση στόχων, σε πιο ανοικτούς και δυναμικούς εργασιακούς χώρους, που θα ευνοούν τη λεγόμενη «αλληλεπίδραση της καφετέριας». Διότι πουθενά αλλού δεν είναι ευκολότερο να δημιουργηθούν χαλαροί δεσμοί παρά γευματίζοντας σε μια καφετέρια. Μπορούν να ακολουθήσουν και πιο ριζοσπαστικοί επανασχεδιασμοί των χώρων, με τους αρχιτέκτονες να βρίσκουν τρόπους για να ενθαρρύνουν τη δημιουργία οικειότητας μεταξύ των εργαζομένων.
Η κρίση του COVID-19 μας έδειξε τα εργαλεία για να μείνουμε σε επαφή μεταξύ μας, ακόμα κι αν βρισκόμαστε στην κορυφή ενός βουνού – ή στο τραπέζι της κουζίνας μας εν προκειμένω. Η πρόκληση των ημερών είναι να εξασφαλίσουμε φυσικό χώρο ώστε κατεβαίνουμε τακτικά από τις απόμερες βουνοκορφές. Αυτό σημαίνει ότι το γραφείο πρέπει να δημιουργηθεί ξανά στη βάση της ενίσχυσης της μεγαλύτερης αξίας που διαθέτει: της ικανότητας να καλλιεργεί και να θρέφει όλους τους δεσμούς που κάνουν τους εργαζομένους να αισθάνονται μέλη μιας ομάδας που δουλεύουν για έναν κοινό σκοπό.
*Ο κ. Κάρλο Ράτι είναι διδάσκων στο Massachusetts Institute of Technology (ΜΙΤ)
