Ποιος είναι ο απολογισμός από το πρώτο κύμα της επιδημίας του νέου κορωνοϊού στη χώρα μας, το οποίο, όπως όλα δείχνουν, έχει πλέον κοπάσει; Ποιο ήταν το ποσοστό του γενικού πληθυσμού που μολύνθηκε και ποιο τα ποσοστό θνητότητας; Πόσο λειτούργησαν τα αυστηρά μέτρα που ελήφθησαν; Πόσο μείωσε ο καθένας μας τις κοινωνικές επαφές του στο lockdown; Απαντήσεις σε σημαντικά ερωτήματα σαν και αυτά δίνει μια νέα μελέτη η οποία μας προσφέρει την «ακτινογραφία» της επιδημίας του SARS-CoV-2 στην Ελλάδα ως σήμερα. Μια μελέτη μοναδική στη χώρα μας, αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η οποία «κάνει ταμείο» σχετικά με τα όσα πρωτόγνωρα βιώσαμε τους τελευταίους μήνες σε καθεστώς πανδημικό – συγκεκριμένα το μαθηματικό μοντέλο που χρησιμοποίησαν οι έλληνες ερευνητές έτρεξε από την 26η Φεβρουαρίου, οπότε και κατεγράφη το πρώτο εγχώριο κρούσμα του ιού, ως και τις 26 Απριλίου. Μια μελέτη η οποία, όπως αναφέρει στο «Βήμα» η πρώτη συγγραφέας της, αναπληρώτρια καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και μέλος της επιτροπής επιστημόνων του υπουργείου Υγείας για την αντιμετώπιση του νέου κορωνοϊού, κυρία Βάνα Σύψα, δείχνει ότι η λήψη ταυτόχρονων αυστηρών μέτρων ήταν η μόνη λύση για να πατάξουμε – τουλάχιστον σε αυτή τη φάση – τον ιό. Δείχνει επίσης, κατά την κυρία Σύψα, ότι η στιγμή άρσης των μέτρων ήταν η πιο κατάλληλη, με βάση τα δεδομένα για την κυκλοφορία του. Διαβάστε τα ευρήματά της, διότι μας αφορούν κυριολεκτικώς όλους, σχετικά με το χθες που ζήσαμε, το σήμερα της νέας κανονικότητας στο οποίο έχουμε πλέον περάσει, αλλά και το μέλλον με τον SARS-CoV-2 το οποίο μας προκαλεί αγωνία.

Η μελέτη

Στη μελέτη που δημοσιεύτηκε στις 27 Μαΐου στην πλατφόρμα ανοιχτής πρόσβασης ΜedRχiv, στην οποία ανεβαίνουν μελέτες του πεδίου της υγείας προτού περάσουν από το κόσκινο των κριτών για δημοσίευση σε επιστημονική επιθεώρηση, συμμετείχαν επίσης ο υποψήφιος διδάκτορας στο Εργαστήριο Υγιεινής, Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής του ΕΚΠΑ Σωτήριος Ρούσσος, ο αναπληρωτής καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ Δημήτριος Παρασκευής, ο επιδημιολόγος του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ) Θεόδωρος Λύτρας, ο καθηγητής Παθολογίας – Λοιμωξιολογίας του ΕΚΠΑ Σωτήριος Τσιόδρας και ο καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ Αγγελος Χατζάκης.

Ιδού τα άκρως ενδιαφέροντα ευρήματα: κατ’ αρχάς το περίφημο πλέον R0 υπολογίστηκε ότι στην αρχή της επιδημίας ήταν 2,38 – αυτό πρακτικά σημαίνει ότι κάθε μολυσμένο άτομο μπορούσε να μεταδώσει τον ιό σε 2,38 άλλα άτομα (στόχος είναι πάντα η μείωση του R0 κάτω του 1, καθώς αυτό μεταφράζεται στο ότι κάθε μολυσμένο άτομο μπορεί να μεταδώσει σε λιγότερα από ένα άλλα άτομα τον ιό και έτσι η εκάστοτε επιδημία σβήνει). Μετά τη λήψη μέτρων ο ενεργός αριθμός αναπαραγωγής του ιού (ονομάζεται Rt) έπεσε στο 0,46. «Με βάση τη μελέτη μας, ως τις 26 Απριλίου, εκτιμάται ότι συνολικά τα κρούσματα στη χώρα μας δεν ξεπέρασαν τα 28.000 – το ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού που μολύνθηκε υπολογίζεται έως 0,26%. Υπολογίζεται επίσης ότι η θνητότητα (το ποσοστό των θανάτων εξαιτίας του ιού επί των πραγματικών κρουσμάτων) ήταν 1,12%» σημειώνει η κυρία Σύψα.

Η επίδραση των μέτρων

Στη μελέτη περιελήφθη για πρώτη φορά στη χώρα μας – αλλά και στην Ευρώπη σε τέτοιο εύρος – ανάλυση σχετικά με την επίδραση που είχαν τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης στην έκβαση της επιδημίας. Οπως περιγράφει η καθηγήτρια, «πραγματοποιήσαμε κατά τη διάρκεια του lockdown τηλεφωνικές συνεντεύξεις σε 602 άτομα που διέμεναν στην Αθήνα και τα ρωτήσαμε σχετικά με το πόσες κοινωνικές επαφές είχαν σε καθημερινή βάση κατά τη διάρκεια του «απαγορευτικού» αλλά και πριν από αυτό – μάλιστα στην ανάλυση περιελήφθησαν και παιδιά, κάτι που δεν έχει ξαναγίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο παρά μόνο στην Κίνα, συγκεκριμένα στο αρχικό επίκεντρο της πανδημίας, την Ουχάν καθώς και στη Σανγκάη. Η μόνη παρόμοια ευρωπαϊκή μελέτη που διεξήχθη στη διάρκεια των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης έλαβε χώρα στη Βρετανία, αλλά δεν περιελάμβανε παιδιά».

Οπως προέκυψε, ο μέσος ημερήσιος αριθμός κοινωνικών επαφών για κάθε άτομο μειώθηκε από 19,9 πριν από το lockdown σε 2,6 κατά τη διάρκειά του (μείωση της τάξεως του 86,9%). Υπολογίστηκε τελικώς ότι το lockdown μείωσε το αρχικό R0 κατά 81%.

Ως προς τα επιμέρους μέτρα που ελήφθησαν, εκτιμήθηκε ότι, κατά μέσο όρο, το κλείσιμο των σχολείων συνέβαλε στη μείωση του R0 κατά 18,5%, η μείωση των επαφών στον χώρο εργασίας κατά 10,3% και η μείωση των επαφών σε δραστηριότητες που αφορούν τον ελεύθερο χρόνο κατά 24,1%. «Καταγράψαμε τελικώς μια μείωση επαφών που ήταν αντίστοιχη της Κίνας – ο πληθυσμός, όπως προέκυψε από τα στοιχεία, συμμορφώθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό με τα μέτρα» τονίζει η κυρία Σύψα.

Οι ερευνητές πήγαν ένα βήμα πιο πέρα και προσπάθησαν να εκτιμήσουν την πιθανή αύξηση στο Rt μετά τη μερική άρση των μέτρων, με την προϋπόθεση ότι οι επαφές στη δουλειά, στο σχολείο και στις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου θα είναι κατά 50%-60% μειωμένες σε σύγκριση με την προπανδημική περίοδο, ενώ συγχρόνως θα τηρούνται μέτρα ατομικής υγιεινής (πλύσιμο χεριών, μάσκες, τήρηση αποστάσεων). «Οπως είδαμε, αν υπάρχει προσήλωση στα μέτρα ατομικής προστασίας, το Rt θα παραμείνει κάτω του 1» αναφέρει η καθηγήτρια και προσθέτει ότι «πρόσφατα στοιχεία του ΕΟΔΥ μαρτυρούν ότι τα πράγματα πηγαίνουν καλά και το Rt παραμένει αρκετά χαμηλότερο από το 1».  

Περί ανοσίας

Ακρως ενθαρρυντικά τα νέα ευρήματα. Ωστόσο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε πως δείχνουν ότι τελικώς μέχρι σήμερα ένα πολύ μικρό ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού έχει συναντηθεί με τον νέο κορωνοϊό.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ελάχιστη συλλογική ανοσία. Μήπως κάτι τέτοιο μεταφράζεται σε μεγαλύτερο κίνδυνο όταν ένα πιθανό (πιθανότατο, σύμφωνα με πολλούς ειδικούς) δεύτερο κύμα του ιού κάνει την εμφάνισή του; «Δεν μπορούμε να προβλέψουμε πόσο μπορεί να «χτυπηθούμε» από τον ιό σε ένα ενδεχόμενο επόμενο κύμα. Ακόμη και σε χώρες που επλήγησαν πολύ περισσότερο από τον SARS-CoV-2, όπως η Γαλλία ή η Ισπανία, μελέτες που έχουν διεξαχθεί δείχνουν επιπολασμό αντισωμάτων της τάξεως του 5% – και αυτό το ποσοστό είναι πάρα πολύ χαμηλό σε σύγκριση με το άνω του 60% που εκτιμάται ότι απαιτείται για να υπάρξει συλλογική ανοσία. Βεβαίως παίζει ρόλο και η κάθε περιοχή: για παράδειγμα, η Μαδρίτη εμφανίζει ποσοστά επιπολασμού αντισωμάτων που αγγίζουν το 11% – ίσως λοιπόν και σε κάποιες περιοχές της δικής μας χώρας τα ποσοστά να είναι υψηλότερα από άλλες. Ωστόσο και πάλι θα είναι πολύ χαμηλά για επίτευξη συλλογικής ανοσίας».

Τι μας δείχνουν όλα αυτά; Οτι τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και η προσήλωση στα μέτρα ατομικής υγιεινής θα πρέπει να διατηρηθούν, ενώ δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο να ληφθούν και στο μέλλον κάποια επιπλέον μέτρα, ίσως σε τοπικό επίπεδο, για τον έλεγχο μιας νέας πιθανής διασποράς του ιού, απαντά η κυρία Σύψα. «Η επιδίωξη είναι βέβαια να μη χρειαστεί να ληφθούν ξανά τόσο δραστικά μέτρα όσο στο πρώτο κύμα της επιδημίας – θέλουμε το Rt να ισορροπεί κάτω από το 1. Ετσι φροντίζουμε να υπάρχει συνεχής επαγρύπνηση ώστε, αν εμφανιστούν συρροές κρουσμάτων σε τοπικό επίπεδο, να γίνονται εγκαίρως οι κατάλληλες παρεμβάσεις στο επίπεδο αυτό και να μην έχουμε γενικευμένη διασπορά στην κοινότητα. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι όλη αυτή η πρώτη περίοδος μας όπλισε με γνώση: έτσι ένα πιθανό νέο κύμα της επιδημίας θα μας βρει όλους πιο εκπαιδευμένους, τόσο τον πληθυσμό όσο και εμάς τους επιστήμονες».

 

Τα συμπεράσματα

Τελικώς τι μας προσφέρει αυτή η μοναδική στο είδος της στη χώρα μας (και όχι μόνο) μελέτη; «Κατ’ αρχάς δείχνει ότι τη δεδομένη χρονική στιγμή απαιτούνταν πολλαπλά μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, τα οποία έπρεπε να ληφθούν ταυτόχρονα ώστε να καταφέρουμε να μειώσουμε το αρχικό R0. Επίσης συμφωνεί με την αρχική μας εκτίμηση ότι ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού στην Ελλάδα έχει μολυνθεί με τον ιό. Δείχνει επίσης ότι η θνητότητα είναι σε ποσοστά αντίστοιχα με αυτά που αναμέναμε και είχαν καταγραφεί και στην Κίνα – λαμβάνοντας βέβαια υπ’ όψιν την ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού στη χώρα μας. Επιπροσθέτως καταδεικνύει ότι οι κοινωνικές επαφές μειώθηκαν πάρα πολύ με τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης. Σε ό,τι αφορά το μέλλον, τα ευρήματά μας μαρτυρούν ότι ο μόνος τρόπος για να έχουμε κοινωνικές επαφές μετά την άρση των περιοριστικών μέτρων είναι το να είναι οι επαφές αυτές ασφαλείς – να υπάρχει προσήλωση στα μέτρα ατομικής προστασίας. Είναι επόμενο ότι μετά την άρση των μέτρων δεν είναι δυνατόν ο καθένας να έχει μόνο δύο επαφές με άλλα άτομα ημερησίως, όπως συνέβαινε κατά την περίοδο του «απαγορευτικού». Μπορεί οι επαφές του καθενός μας να έχουν ήδη φτάσει και πάλι τις 20 κατά μέσο όρο, όπως συνέβαινε πριν από την πανδημία. Αν όμως αυτές οι 20 επαφές γίνονται με ασφάλεια – με αποστάσεις, με χρήση μάσκας, με υγιεινή χεριών – είναι σαν ο καθένας να έχει πολύ λιγότερες επαφές ουσιαστικώς μέσα στην ημέρα» λέει η καθηγήτρια.

Πυξίδα αποφάσεων

Επίσης η μελέτη επιβεβαιώνει, σύμφωνα με την κυρία Σύψα, ότι ο χρόνος στον οποίο αποφασίστηκε η άρση των μέτρων ήταν ο σωστός. «To Rt είχε μειωθεί πάρα πολύ στα τέλη Απριλίου και έτσι η απόφαση για άρση των μέτρων ήταν σωστή. Αν δεν το κάναμε τότε, πότε θα το κάναμε, με δεδομένο ότι δεν μπορούσαμε να βρισκόμαστε για πάντα σε καθεστώς lockdown;». Να σημειωθεί ότι στοιχεία της μελέτης αυτής ήταν σε γνώση των υπευθύνων και έπαιξαν τον ρόλο τους μαζί με άλλα για την άρση των μέτρων – άλλωστε συχνά ο κ. Τσιόδρας στις καθημερινές ενημερώσεις του έκανε λόγο για τα αποτελέσματα των μαθηματικών μοντέλων που «τρέχουν» η κυρία Σύψα και η ομάδα της.

Η άρση των μέτρων περιλαμβάνει και το άνοιγμα της χώρας μας στον τουρισμό – μια απόφαση για την οποία υπάρχει ήδη πολλή συζήτηση. Μπορεί τα εισαγόμενα κρούσματα να οδηγήσουν σε νέο ξέσπασμα της επιδημίας γκρεμίζοντας τα όσα καταφέραμε ως τώρα; «Σίγουρα τα πιθανά εισαγόμενα κρούσματα αυξάνουν τον κίνδυνο επιδημίας. Θεωρώ ότι θα ήμασταν πιο ασφαλείς αν τώρα που αρχίζουμε να υποδεχόμαστε τουρίστες υπάρχει έλεγχος τουλάχιστον σε όσους ταξιδεύουν από περιοχές υψηλού κινδύνου» υπογραμμίζει η κυρία Σύψα.

Kλείνοντας, δεν μπορούμε να μη ρωτήσουμε την ερευνήτρια, που όλο αυτό το διάστημα έχει βάλει το δικό της σημαντικό λιθαράκι στο οικοδόμημα της απόκρισης της Ελλάδας στην κορωνο-επιδημία, αν ήμασταν πράγματι μια χώρα πρότυπο στους χειρισμούς μας ενάντια στον ιό. «Ναι, τα πήγαμε πάρα πολύ καλά. Ωστόσο δεν εφησυχάζουμε, γνωρίζουμε ότι η ισορροπία αυτή είναι πολύ εύθραυστη και για αυτό χρειάζεται συνεχής παρακολούθηση. Υπάρχει αδιάκοπη επιτήρηση και εμείς στην επιτροπή συνεχώς συνεδριάζουμε και θα εξακολουθήσουμε να συνεδριάζουμε ώστε να μη μας ξεφύγει η κατάσταση από τον έλεγχο» καταλήγει η κυρία Σύψα. Ας ελπίσουμε τα μαθηματικά μοντέλα της ομάδας της να έχουν από εδώ και πέρα μόνο καλά R0, Rt και άλλα τέτοια… μαθηματικά δαιμόνια να μας μεταφέρουν.

Το μαθηματικό μοντέλο που εφαρμόστηκε

Το µαθηµατικό µοντέλο το οποίο χρησιµοποιήθηκε στη µελέτη εφαρµόζεται ευρέως ανά τον κόσµο και ονοµάζεται SEIR (Susceptible-Exposed-Infectious-Recovered, κοινώς άτοµα που είναι ευάλωτα στον ιό, άτοµα που έχουν εκτεθεί στον ιό, άτοµα
που έχουν µολυνθεί µε τον ιό και µπορούν
να τον µεταδώσουν, καθώς και άτοµα που έχουν αναρρώσει και έχουν εµφανίσει
ανοσία στον ιό).
Οπως αναφέρει η κυρία Σύψα, «το συγκεκριµένο µοντέλο λαµβάνει υπ’ όψιν του πολλές παραµέτρους, από το αρχικό R0 ως την επίδραση των µέτρων που ελήφθησαν για τον περιορισµό της εξάπλωσης του ιού, και προσπαθεί να αναπαραστήσει την πορεία της επιδηµίας. Προχωρήσαµε και σε µια αξιολόγηση του µοντέλου και καταλήξαµε στο ότι µπορεί να προβλέψει τους θανάτους ικανοποιητικά – προσέγγισε πολύ τον πραγµατικό αριθµό θανάτων, αφού προέβλεψε 137 και οι πραγµατικοί ήταν 134 ως τις 26 Απριλίου. Είδαµε παράλληλα ότι συµφωνεί σε πολύ µεγάλο βαθµό µε ένα άλλο µοντέλο του Imperial College στο Λονδίνο, το οποίο βασίζεται σε διαφορετική µεθοδολογία (back calculation – οι ερευνητές ξεκινούν από τον αριθµό των θανάτων και πηγαίνουν προς τα πίσω προσπαθώντας να βρουν το τι συµβαίνει στην κοινότητα). Ολα αυτά συνηγορούν ως προς την εγκυρότητα του µοντέλου µας, ωστόσο αναµένουµε και τα πραγµατικά στοιχεία µέσα από τη διενέργεια τεστ αντισωµάτων».

Η ορολογία του κορωνοϊού

Ξαφνικά τους τελευταίους μήνες νέοι, άγνωστοι μέχρι πρότινος όροι εισέβαλαν στην καθημερινότητά μας. Οροι που μοιάζουν… εξωτικοί αλλά είναι υψίστης σημασίας στη νέα ζωή μας με τον κορωνοϊό. Ιδού τι σημαίνουν ορισμένοι από τους βασικότερους:
R0: Βασικός αριθμός αναπαραγωγής. Η ικανότητα του ιού να μεταδίδεται από ένα άτομο σε άλλα στην αρχή της επιδημίας, όταν δεν έχουν ληφθεί μέτρα ή δεν έχει επιτευχθεί ανοσία (μέσω της μετάδοσης του ιού μεταξύ ατόμων ή μέσω εμβολιασμού).
Rt: Ενεργός αριθμός αναπαραγωγής. Η ικανότητα του ιού να μεταδίδεται από ένα άτομο σε άλλα μετά τη λήψη μέτρων. Αυτός ο αριθμός δείχνει την πραγματική κυκλοφορία του ιού στην κοινότητα όταν πλέον έχουν ληφθεί μέτρα ή όταν ένα μέρος του πληθυσμού έχει ανοσία.
Ιnfection Attack Rate – IAR: Το ποσοστό του πληθυσμού που μολύνθηκε από τον ιό σε μια χρονική περίοδο, π.χ. από την αρχή της επιδημίας μέχρι το τέλος της.

Ιnfection Fatality Rate – IFR: Θνητότητα με βάση τον πραγματικό αριθμό κρουσμάτων.
Naïve case fatality rate: Θνητότητα επί του συνόλου των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων.