Οι εικόνες που έφταναν από τη Νέα Υόρκη, εκείνες τις ημέρες, ήταν δραματικές. Εργάτες έσκαβαν ομαδικούς τάφους για τους νεκρούς του νέου κορωνοϊού ενώ στα νοσοκομεία της πόλης επικρατούσε χάος. «Μπροστά σε μια τέτοια πρωτοφανή κατάσταση, είναι δύσκολο να σκεφτούμε πώς θα μπορούσαμε να είμαστε προετοιμασμένοι. Πάντως αν είχαμε άλλον πρόεδρο, όχι τον Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος αγνόησε επιδεικτικά τις οδηγίες των ειδικών επιστημόνων, σίγουρα θα αντιδρούσαμε καλύτερα εδώ στις ΗΠΑ και θα είχαν πεθάνει λιγότεροι άνθρωποι. Θυμάμαι τον περασμένο Μάρτιο που κουβέντιαζα με φίλους, όλοι καταλαβαίναμε ότι η πανδημία θα ερχόταν κι εδώ. Ωστόσο, ακόμα κι έτσι, πολλά πράγματα που κάναμε φαίνονται βλακώδη ή επικίνδυνα, αν κοιτάξουμε τώρα προς τα πίσω, που ταξιδέψαμε με το αεροπλάνο ή που πήγαμε στο θέατρο. Πιστεύω ότι βρισκόμαστε στην αρχή αυτής ιστορίας. Είμαστε ενδεχομένως κοντά στο επόμενο κεφάλαιό της, το οποίο, ωστόσο, δεν θα είναι το τελευταίο» δήλωσε προς «Το Βήμα» ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ, μιλώντας από το σπίτι του στο Μπρούκλιν.
Η κορυφή του παγόβουνου
Ο ίδιος δεν έχει εκδώσει μονάχα μυθοπλασία αλλά και παρεμβατικά αφηγήματα που σχετίζονται απολύτως με αυτό που βιώνουμε σήμερα, το Τρώγοντας ζώα (2009) και το Εμείς είμαστε ο καιρός: Η σωτηρία του πλανήτη αρχίζει στο πρωινό (2019). Το πρώτο αφορά τη σκοτεινή πλευρά της βιομηχανικής κτηνοτροφίας, ενώ το δεύτερο τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. «Η κακομεταχείριση των ζώων είναι μία από τις κρισιμότερες ανθρώπινες δραστηριότητες. Διότι, πέρα από τις ηθικές επιπτώσεις, έχει και τρομερές συνέπειες στις ζωές μας. Πρέπει να το δούμε σοβαρά όλο αυτό. Εχει καταστεί αρκετά σαφές πια ότι οι βιομηχανικές φάρμες καλλιεργούν το έδαφος για τέτοιες πανδημίες. Μιλώ κυριολεκτικά, όχι μεταφορικά. Στην περίπτωση του SARS-CoV-2 δεν είμαστε ακόμη σίγουροι για την ακριβή προέλευσή του, όμως για άλλες πρόσφατες επιδημίες δεν έχουμε αμφιβολίες, αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν στο πλαίσιο της μαζικής εκτροφής κοτόπουλων ή γουρουνιών, όπως εκείνη του H1N1. Οι ιοί, μετακινούμενοι αβίαστα και απρόβλεπτα, δεν σέβονται τα εθνικά σύνορα, με τον ίδιο τρόπο που δεν σέβονται τα όρια μεταξύ των διαφορετικών ειδών. Ας φανταστούμε κάποια γειτονική μας χώρα που θα αντιμετώπιζε επιθετικά κάτι σαν τον νέο κορωνοϊό, εφαρμόζοντας, μεταξύ άλλων, εκτεταμένους συνωστισμούς ή επιστρατεύοντας φάρμακα-ναρκωτικά για να μη μειώσει την παραγωγικότητά της. Μια τέτοια χώρα θα επηρέαζε αναμφίβολα και τη δική μας. Ε, λοιπόν, αυτό συμβαίνει με τα ζώα στις βιομηχανικές φάρμες, τα εκτρέφουμε σε συνθήκες που τα αρρωσταίνουν και μετά αυτά αρρωσταίνουν εμάς. Εχω την αίσθηση, για να το πω απλά, ότι ο SARS-CoV-2 είναι η κορυφή του παγόβουνου. Τι θα γινόταν άραγε αν νοσούσε και πέθαινε μεγαλύτερο ποσοστό παιδιών εξαιτίας του; Θα είχαμε θορυβηθεί περισσότερο; Κατά τη γνώμη μου είναι η σωστή στιγμή – όσο κι αν οι αιφνίδιες κρίσεις δεν ευνοούν τους μακροπρόθεσμους συλλογισμούς – να στοχαστούμε πάνω σε αυτή την επίπονη συνθήκη, να διερευνήσουμε τις ευκαιρίες για αλλαγή, τώρα που ίσως και να αποκτήσουμε, μπροστά στη συλλογική τραγωδία, λίγη θέληση παραπάνω» είπε 43χρονος αμερικανός συγγραφέας με τις εβραϊκές ρίζες.
Αναλύοντας την οικογένεια
Υστερα από δύο επιτυχημένα μυθιστορήματα, το Ολα έρχονται στο φως (2002), με το οποίο διερεύνησε την κληρονομιά του Ολοκαυτώματος, και το Εξαιρετικά δυνατά και απίστευτα κοντά (2005) που οργανωνόταν γύρω από τα τρομοκρατικά χτυπήματα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ δημοσίευσε το 2016, ύστερα από δέκα και πλέον χρόνια, ένα νέο μυθιστόρημα υπό τον τίτλο Ιδού εγώ, ένα βιβλίο που κυκλοφορεί και στα ελληνικά εδώ και λίγο καιρό. Πρόκειται για ένα κλασικότροπο έργο, ογκώδες, ευφυές και απολαυστικό, που σηματοδοτεί μια ουσιαστική καμπή στην καριέρα του. Το «νέο παιδί-θαύμα της αμερικανικής λογοτεχνίας» ωρίμασε εν τω μεταξύ και το αποτέλεσμα είναι κωμικοτραγικά φαντασμαγορικό. Στο επίκεντρο, εν προκειμένω, τοποθετείται μια μάλλον δυστυχισμένη αμερικανοεβραϊκή οικογένεια που κατοικεί στη σύγχρονη Ουάσιγκτον, ο Τζέικομπ και η Τζούλια Μπλοχ, ένα ζευγάρι σαραντάρηδων, μαζί με τους τρεις γιους τους. Τα προβλήματα, πολλά. Οι σχέσεις, περίπλοκες. Πώς μαραίνεται ένας γάμος; Αντέχονται άραγε τα βάρη των ποικίλων ταυτοτήτων που ο καθένας από εμάς καλείται να συγκεράσει;
Ο συγγραφέας δεν δίνει απαντήσεις, δημιουργεί όμως τον χώρο για να τις βρουν, αν θέλουν, οι αναγνώστες. Η ανάλαφρη ατμόσφαιρα δεν είναι πάντα εύπεπτη. Και η σοβαρότητα δεν είναι πάντα ψυχοπλακωτική. «Θέλησα να γράψω για μια οικογένεια, πολύ συγκεκριμένη, ως προς το πού ζει, ως προς τον χρόνο που ζει, ως προς το πολιτισμικό της υπόβαθρο, ως προς τα ίδια τα άτομα που την αποτελούν. Νομίζω βέβαια, από την άλλη μεριά, ότι ενυπάρχουν σε αυτήν ορισμένα στοιχεία οικουμενικότητας που δεν σχετίζονται μόνο με τους Αμερικανούς ή τους Εβραίους. Ετσι νιώθω με τη γραφή, όποτε γράφω δεν προσπαθώ να καταλήξω σε κάποια γενική διαπίστωση. Αντιθέτως, προσπαθώ να είμαι όσο πιο συγκεκριμένος μπορώ, πλην όμως, την ίδια στιγμή, ευελπιστώ ότι αυτή η συγκεκριμένη ιστορία θα συνθέσει, με την αφηγηματική της υπόσταση, μια γενικότερη διαπίστωση. Το ξέρω ότι ακούγεται κάπως παράδοξο αλλά αυτό ισχύει» τόνισε ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ με ένα ανεπαίσθητο αυτοσαρκαστικό χαχανητό. «Μέχρι στιγμής, θα έλεγα ότι όλα μου τα βιβλία αφορούν το πεδίο της οικογένειας, είτε έχουν να κάνουν με την έντονη παρουσία της, είτε με την τραυματική απουσία της. Κανείς, πιστεύω, δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτήν. Η οικογένεια είναι το μεγάλο θέμα που με ενδιαφέρει περισσότερο από όλα τα άλλα, και ως συγγραφέα και ως άνθρωπο» συνέχισε.
Η μελαγχολία και το γέλιο
Σε εκείνο το σημείο τον ρωτήσαμε αν άλλαξε ο ίδιος, όταν έπαψε να είναι μονάχα γιος ή αδελφός, όταν έγινε σύζυγος ή πατέρας, όταν απέκτησε δηλαδή κι άλλους ρόλους στο πλαίσιο της οικογένειας. Τον ρωτήσαμε, επί της ουσίας, αν άλλαξε και ως συγγραφέας. «Υπάρχει, ξέρετε, μια παλιά παροιμία που λέει ότι ένα πουλί δεν είναι απαραιτήτως και καλός ορνιθολόγος! Το γεγονός ότι είσαι κάτι δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι είσαι και σε θέση να εξηγήσεις ικανοποιητικά αυτό που είσαι! Υπάρχει μια πληθώρα τρόπων να υπάρχει κανείς και αυτό που σας λέω το συναισθάνομαι μέσα από τη διαδικασία της συγγραφής. Προσωπικά, δεν συγκαταλέγω τον εαυτό μου στους καλούς αναλυτές της λογοτεχνίας, ούτε καν αυτής που γράφω ο ίδιος. Θα έλεγα ότι πιο πολύ ακούω τις γνώμες των άλλων, ακούω με ενδιαφέρον τι έχουν να πουν οι εξωτερικοί παρατηρητές των βιβλίων μου». Ο Τολστόι, επισημάναμε στον αμερικανό συγγραφέα, είχε δίκιο που υποστήριζε, στην αρχή της Αννας Καρένινα, ότι κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο. Παρ’ όλα αυτά, όσο κι αν μας αγγίζει η μελαγχολία της οικογένειας που πρωταγωνιστεί στο βιβλίο του Τζόναθαν Σάφραν Φόερ, γελάμε κιόλας μαζί της, γελάμε πολύ. «Υπάρχουν διαφορές στην ευαισθησία κάθε κουλτούρας. Και η εβραϊκή κουλτούρα τείνει να αναδεικνύει και να διαθλά τα πάθη μέσα από το χιούμορ. Θυμάμαι κάποιους φίλους μου που έρχονταν να δειπνήσουν μαζί μας στο σπίτι των γονιών μου και τους φαινόταν εντελώς αλλόκοτο αυτό, με τι και πόσο γελούσαμε, πόση σημασία δίναμε σε αυτό. Το γέλιο είναι πάντοτε ένα λειτουργικό υποκατάστατο για να εκφράσουμε άλλα πράγματα. Ωστόσο, πρέπει να σας πω ότι νιώθω άνετα να γελάω και να κάνω πλάκα μόνο με ό,τι μου ανήκει. Δεν με ενδιαφέρει δηλαδή η πρόκληση για την πρόκληση, δεν το βρίσκω αυτό ούτε αστείο ούτε παραγωγικό. Η γραφή όμως εμπεριέχει, μοιραία, το ρίσκο της επιθετικότητας, στις περιπτώσεις εκείνες που θέλουμε να αναμετρηθούμε με διάφορα ταμπού». Και συνέχισε: «Δεν προσχεδιάζω ποτέ τίποτα. Το νέο μου μυθιστόρημα προέκυψε ύστερα από μια μακρά διαδικασία, από μια διαισθητική αναζήτηση ενός διάφανου ύφους που θα με εξέφραζε όπως είμαι σήμερα. Το «Ιδού εγώ» είναι το πρώτο βιβλίο κοινωνικού ρεαλισμού που έχω γράψει, το πρώτο όπου δίδεται τόση έμφαση στους διαλόγους σε σχέση με την εικονοποιία ή την καθαρή φαντασία. Εχω καταπιαστεί με αρκετά είδη γραφής, αλλά στην παρούσα φάση το οποιοδήποτε πισωγύρισμα είναι απλώς αδιανόητο για μένα. Διάβαζα, για παράδειγμα, το «Εκατό χρόνια μοναξιά» του Μάρκες στον γιο μου κι έλεγα από μέσα μου, α, μάλιστα, κοίτα να δεις, ο μαγικός ρεαλισμός, κάποτε με ενδιέφερε πολύ, είχα επενδύσει πολλά σ’ αυτόν».
Η ταυτότητα και το Ισραήλ
Πάντως στο μυθιστόρημα Ιδού εγώ, πέρα από τις πρόδηλες βιβλικές αναφορές και τον κοινωνικό ρεαλισμό, υπάρχουν και γεωπολιτικές αγωνίες, ο Τζόναθαν Σάφραν Φόερ ξεδιπλώνει μάλιστα ένα σχετικό δυστοπικό σενάριο. Κοντολογίς, ένας τρομερός σεισμός κλονίζει τις ισορροπίες στη Μέση Ανατολή. «Με αυτή την «εναλλακτική» ιστορία που ενσωματώνω στο βιβλίο, επιχείρησα να παρατηρήσω από κοντά τα σημεία τριβής μεταξύ των Αμερικανοεβραίων και των Εβραίων που ζουν στο Ισραήλ. Εκτός αυτού, ήταν και ένας τρόπος να φέρω στην επιφάνεια και να δοκιμάσω τα αντιφατικά αισθήματα που έχω για το Ισραήλ» και, εν γένει, την εβραϊκή του ταυτότητα, «η οποία δεν με απασχολεί και καθημερινά αλλά υπάρχουν και στιγμές που με απασχολεί έντονα». Προς το τέλος, συζητήσαμε για τη λαμπρή παράδοση της αμερικανοεβραϊκής λογοτεχνίας, τον Σολ Μπέλοου, τον Μπέρναρντ Μάλαμουντ, τον Φίλιπ Ροθ. «Είναι δύσκολο να μην επηρεάζεσαι από όσα αγαπάς και τους συγγραφείς που αναφέρατε τους αγαπώ. Στην ουσία, αυτοί διαμόρφωσαν το λεξιλόγιο της ευαισθησίας μας. Ακόμα και το να είμαι, υπό την οποιαδήποτε έννοια, σε ένα είδος διαλόγου με εκείνους αποτελεί για μένα τιμή». Αλλά αγαπάει επίσης πολύ και τον Πολωνοεβραίο Μπρούνο Σουλτς. «Τον έχω διαβάσει πολλές φορές στη ζωή μου. Οργιαστική φαντασία, προσελάμβανε τον κόσμο με έναν μοναδικό τρόπο. Αν ένας από τους βασικούς σκοπούς της τέχνης είναι να μας θυμίζει ότι είμαστε ζωντανοί, τότε αυτό ακριβώς υπηρέτησε ο Σουλτς».
