Ο καθηγητής Ιατρικής, Επιδημιολογίας και Πρόληψης Νοσημάτων του Πανεπιστημίου Στάνφορντ Ιωάννης Ιωαννίδης δεν χρειάζεται συστάσεις. Χάρη στο επί δεκαετίες άριστο έργο του πέτυχε να βρίσκεται μέσα στους δέκα επιδραστικότερους επιστήμονες του πλανήτη (όπως τεκμαίρεται από τον αριθμό των αναφορών που κάνουν τώρα στο έργο του οι συνάδελφοί του). Δηλαδή, τα λόγια και τα γραπτά του όχι μόνο δεν περνούν απαρατήρητα, αλλά είναι και ιδιαίτερης βαρύτητας. Πολύ περισσότερο δε σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή που διανύει η ανθρωπότητα από τις αρχές του έτους εξαιτίας του SARS-CoV-2.
Μόνο που αυτή τη φορά ο κ. Ιωαννίδης φάνηκε να απογοητεύει πολλούς συναδέλφους του και να εξάπτει πρωτόγνωρα πάθη (κυρίως στα κοινωνικά δίκτυα) όταν χρησιμοποίησε τη λέξη «φιάσκο» στον τίτλο άρθρου του, με το οποίο υποστήριζε ότι τα στοιχεία που υπήρχαν για τον ιό, όταν ελήφθησαν τα δρακόντεια μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, ήταν αναξιόπιστα. Το άρθρο συνέπεσε χρονικά με την έξαρση της επιδημίας στη Βόρεια Ιταλία, γεγονός που έκανε πολλούς να διερωτηθούν αν η επιμονή του έλληνα επιστήμονα στους αριθμούς τον καθιστούσε τυφλό στη σκληρή πραγματικότητα. Τα πράγματα χειροτέρεψαν όταν μελέτη, την οποία συνυπέγραφε και αφορούσε την αναζήτηση αντισωμάτων σε κατοίκους της Σάντα Κλάρα στην Καλιφόρνια, επικρίθηκε μεθοδολογικά από ορισμένους συναδέλφους του. Η ερευνητική ομάδα έλαβε υπ’ όψιν τα σχόλια απαντώντας στις κριτικές. Και το κερασάκι στην τούρτα: αμερικανική σκανδαλοθηρική ιστοσελίδα κατηγόρησε την ερευνητική ομάδα για χρηματοδότηση από ιδιοκτήτη αερογραμμών, τα συμφέροντα του οποίου εξυπηρετούνταν από τα συμπεράσματα της μελέτης, σύμφωνα με τα οποία η μόλυνση από τον ιό είναι περισσότερο διαδεδομένη από αυτό που πιστεύεται και ως εκ τούτου η θνητότητά του πολύ μικρότερη. «Το Βήμα» μίλησε με τον έλληνα καθηγητή αναζητώντας απαντήσεις.
«Κατ’ αρχάς θα ήθελα να τονίσω ότι ποτέ δεν είπα ότι ήμουν αντίθετος στο lockdown. Το αντίθετο μάλιστα! Ταυτόχρονα όμως υποστήριξα ότι την ώρα ακριβώς που θα κλείσουμε την πόρτα πίσω μας για να προστατευτούμε από τον ιό, θα πρέπει ταχύτατα να συλλέξουμε δεδομένα για να μπορούμε να προβούμε σε ασφαλείς εκτιμήσεις ώστε να μην πορευόμαστε στα τυφλά» μας είπε ο έλληνας καθηγητής και συνέχισε: «Η λέξη “φιάσκο” για την κακή ποιότητα των αρχικών δεδομένων αποδείχτηκε ορθή. Με βάση τις πρώτες προβλέψεις, περιμέναμε 50 εκατομμύρια νεκρούς, όσους στην πανδημία ισπανικής γρίπης. Εχουμε περί τις 330 χιλιάδες θανάτους ως σήμερα με μέση ηλικία 80 ετών, σχεδόν όλους με υποκείμενα νοσήματα. Συγκρίνετε με τα 50 εκατομμύρια νεκρών της ισπανικής γρίπης μέσης ηλικίας 28 ετών ή τα 10 εκατομμύρια νεκρών από κάπνισμα κάθε χρόνο. Ευτυχώς, δηλαδή, οι προβλέψεις διαψεύστηκαν, όπως συμβαίνει συχνά με μαθηματικά μοντέλα».
Μα τα μαθηματικά μοντέλα δεν είναι το κατάλληλο εργαλείο για να προβλέψει κανείς την εξέλιξη μιας επιδημίας; «Λατρεύω τα μαθηματικά μοντέλα, αλλά έχουν τεράστιες πιθανότητες λάθους όταν εξετάζουν την πολυπαραγοντική δυναμική εξάπλωσης λοιμωδών νοσημάτων. Τα επιδημικά κύματα του κορωνοϊού δεν ακολουθούν εκθετική συνάρτηση. Οπως έχει καταδείξει ο νομπελίστας συνάδελφος στο Στάνφορντ, Michael Levitt, ακολουθούν σιγμοειδή συνάρτηση Gompertz, εμφανίζοντας πρώτα απότομη αύξηση, η οποία στη συνέχεια καταλήγει σε πλατό. Η διαφορά που μπορεί να προκύψει από τη μια ή την άλλη συνάρτηση είναι τεράστια».
Πού αποδίδει λοιπόν τα φαινόμενα της Ιταλίας; «Αυτή τη στιγμή όλοι προσπαθούν να καταλάβουν πού οφείλεται το γεγονός ότι το τόξο των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης χτυπήθηκε τόσο πολύ από τον ιό. Προφανώς η πυκνότητα του πληθυσμού και οι αερομεταφορές έπαιξαν έναν μεγάλο ρόλο. Σύμφωνα με την αποτίμηση που δημοσιεύσαμε στο “JAMA Internal Medicine” (https://jamanetwork.com/journals/jamainternalmedicine/fullarticle/2764369), η περιοχή της Βόρειας Ιταλίας, η οποία δέχτηκε το μεγαλύτερο πλήγμα, είναι μια περιοχή όπου τα νοσοκομεία έχουν σχεδόν πάντα πληρότητα τον χειμώνα και μεγάλο ποσοστό γηρασμένου πληθυσμού σε γηροκομεία. Τόσο στην Ιταλία όσο και σε άλλες χώρες τα νοσοκομεία και τα γηροκομεία αποτέλεσαν τις εστίες μεγάλων μολύνσεων» είπε ο κ. Ιωαννίδης και πρόσθεσε: «Ετσι όπως αναδύεται η παγκόσμια εικόνα, όταν ο ιός βρίσκεται σε περιβάλλον όπου ευνοείται ο συγχρωτισμός (γηροκομεία, νοσοκομεία, φυλακές, προσφυγικές δομές, καταφύγια αστέγων, γήπεδα) κάνει θραύση. Εκεί πρέπει να εστιάσουμε. Εκεί πρέπει να ληφθούν δρακόντεια μέτρα υγιεινής. Αν διασώσουμε αυτά τα πεδία μάχης, όπου ο ιός έχει σαφές πλεονέκτημα, θα έχουμε κερδίσει το 90% του πολέμου. Οσο για το υπόλοιπο 10%, όποιος σας πει ότι έχει την τέλεια λύση θα λέει ψέματα!».
Ναι, αλλά κάτι δεν πρέπει να γίνει και για αυτό το 10%; «Η επιδημιολογική επιτήρηση θα πρέπει να είναι συνεχής, λαμβάνοντας αντιπροσωπευτικά του πληθυσμού δείγματα ώστε να εντοπίζονται γρήγορα αναζωπυρώσεις. Αλλά τώρα που γνωρίζουμε ότι ο ιός δεν σκοτώνει νέους, ενώ αντίθετα η οικονομική καθίζηση και η ανεργία που αυτή συνεπάγεται μας σκοτώνουν όλους, νέους και ηλικιωμένους (μελέτη μας έδειξε ότι για κάθε χρόνο οικονομικής κρίσης η Ελλάδα έχανε 3.000 ανθρώπους επιπλέον [https://www.thelancet.com/journals/lanpub/article/PIIS2468-2667(16)30018-4/fulltext]), θα πρέπει να κάνουμε την καλύτερη δυνατή επιστήμη για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις οικονομικές συνέπειες του lockdown, προστατεύοντας παράλληλα τις ευάλωτες ομάδες».
«Ποτέ δεν έχω κάνει έρευνα κατά παραγγελία ιδιώτη ή εταιρεία»
Απαντώντας στις περί χρηματισμού κατηγορίες, ο κ. Ιωαννίδης ήταν κατηγορηματικός: «Ποτέ στη ζωή μου δεν έχω κάνει έρευνα κατά παραγγελία ενός ιδιώτη ή μιας εταιρείας. Η έρευνά μας στη Σάντα Κλάρα, για την οποία εργάστηκαν πάνω από 100 άτομα, χρηματοδοτήθηκε από το Στάνφορντ. Θα γνωρίζετε ίσως ότι το ίδιο το Στάνφορντ ιδρύθηκε χάρη σε δωρεά της ομώνυμης οικογένειας. Το Γραφείο Ανάπτυξης του Στάνφορντ δέχεται δωρεές από πολίτες ή εταιρείες που θέλουν να συμβάλουν στην έρευνα. Οι δωρεές στη συγκεκριμένη περίπτωση διατηρήθηκαν από το πανεπιστήμιο ανώνυμες. Το όλο θέμα προέκυψε όταν μια σκανδαλοθηρική ιστοσελίδα, η οποία ειδικεύεται σε δολοφονίες χαρακτήρων, “ανακάλυψε” ότι ένας ιδιοκτήτης αερογραμμών είχε συνεισφέρει 5.000 δολάρια (ποσό εξαιρετικά χαμηλότερο του κόστους της έρευνας) στο Γραφείο Ανάπτυξης του πανεπιστημίου. Ειδικά για ό,τι έχω κάνει μέχρι σήμερα σε έρευνα που αφορά τον κορωνοϊό, προσωπικά, δεν έχω δεχτεί να λάβω ούτε ένα δολάριο. Ο ρόλος του επιστήμονα είναι να κάνει την καλύτερη έρευνα που μπορεί και να δημοσιεύει αμερόληπτα αποτελέσματα, ανεξάρτητα αν αρέσουν ή δεν αρέσουν σε κάποιους. Τα αποτελέσματα της μελέτης της Σάντα Κλάρα έχουν πλέον επιβεβαιωθεί από πολλές άλλες μελέτες (https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.05.13.20101253v1)».
