Πώς η ανθρώπινη παρουσία στη Γη θέτει σε κίνδυνο το μέλλον του πλανήτη μας; Ερώτημα – ένα από τα πολλά – που έθεσε στο τραπέζι το online 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης κατά την διάρκεια μιας ακόμη διαδικτυακής ανοιχτής συζήτησης που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 24 Μαΐου το βράδυ, στο κανάλι του Φεστιβάλ στο YouTube.
Οι συζητητές Γιάννης Μπουτάρης, πρόεδρος και ιδρυτής Arcturos, Κώστας Στασινόπουλος, επιμελητής και ιστορικός τέχνης, Serpentine Galleries, Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), Κωνσταντίνος Βουδούρης, καθηγητής Γεωλογίας ΑΠΘ, Βανέσα Αρχοντίδου, αλπινίστρια και Χρυσόστομος Σταμούλης, καθηγητής Θεολογίας ΑΠΘ, αναφέρθηκαν στην Ανθρωπόκαινο Εποχή και στις γεωλογικές, περιβαλλοντολογικές, κοινωνικές, φιλοσοφικές, πολιτικές και πολιτισμικές προεκτάσεις της.
Αλλά τι ακριβώς σημαίνει η λέξη Ανθρωπόκαινος, άγνωστη σε πολλούς ακόμα, και πώς η ανθρώπινη παρουσία στη γη ανατρέπει τις ισορροπίες στον πλανήτη όλων των όντων που κατοικούν σε αυτόν -όχι μόνο του ανθρώπου; Το ερώτημα έθεσε ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Ορέστης Ανδρεαδάκης, συμπληρώνοντας ότι «η Ανθρωπόκαινος είναι μια γεωλογική εποχή η οποία ξεκινά στις μέρες μας, ίσως στα τέλη της βιομηχανικής επανάστασης, ίσως στην αρχή του 20ού αιώνα. Κατά τους περισσότερους ξεκινά μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι μια εποχή που η παρουσία του ανθρώπου επηρεάζει τόσο πολύ πια το περιβάλλον, που τα ίχνη της είναι ορατά παντού και σε όλα τα επίπεδα».
«Η Γη δημιουργήθηκε πριν 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια και αν θεωρήσουμε ότι αυτό αντιπροσωπεύει ένα 24ωρο, ο σοφός άνθρωπος εμφανίστηκε τα τελευταία 2-3 δευτερόλεπτα» σύμφωνα με τον κύριο Κ. Βουδούρη. «Η γη έχει μια ιστορία ενός 24ωρου και η δική μας παρουσία αντιστοιχεί σε 2-3 δευτερόλεπτα. Σήμερα ζούμε την Ολοκαινική περίοδο, την περίοδο εκείνη που άρχισε μετά το λιώσιμο των παγετώνων στην οποία αποκαταστάθηκε η ισορροπία του κλίματος, που μοιάζει λίγο με το σημερινό, και ξεκίνησε πριν 18.000 χρόνια.»
»Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο άνθρωπος αφήνει ξεκάθαρο αποτύπωμα στο πλανήτη, είτε με την παρουσία ραδιενεργούς σκόνης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και με τις ατομικές βόμβες. Υπάρχει τροποποίηση της επιφάνειας της Γης. Ο άνθρωπος τροποποιεί το λεπτό στρώμα του πλανήτη μας με έργα υποδομής. Έχουν παραχθεί ορυκτά που οφείλονται στην παρουσία του ανθρώπου. Η αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι άλλο ένα σημάδι. Παράλληλα, παρατηρήθηκε μείωση της βιοποικιλότητας, που είναι πολύ σημαντικό γιατί όλοι αναπνέουμε τον ίδιο αέρα, τα ζώα, ο άνθρωπος, τα φυτά. Άλλα σημάδια είναι η παρουσία των πλαστικών και τα στρώματα αιθάλης. Ο άνθρωπος αφήνει σημάδια. Δεν ξέρω αν πρέπει να μετράμε από το 1950 ή από το 1750 που ξεκίνησε η πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης, αλλά σίγουρα ο άνθρωπος αφήνει ένα διακριτό σήμα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Η διεθνής επιτροπή της Στρωματογραφίας θα καταθέσει ένα πόρισμα τα προσεχή χρόνια για το αν πράγματι πρέπει να ονομαστεί αυτή η περίοδος Ανθρωπόκαινος και θα συμβάλει στην ευαισθητοποίηση του κοινού για να βρεθεί μια ισορροπία. Από την σημερινή δυστοπία πρέπει να πάμε στην ουτοπία μιας σχέσης καλύτερης με την φύση. Όλοι οι άνθρωποι δεν αφήνουμε τα ίδια αποτυπώματα. Μια φυλή στη Αφρική ή οι Αβοριγίνες στην Αυστραλία δεν κάνουν την ίδια περιβαλλοντολογική καταστροφή με αυτή που κάνει ο άνθρωπος των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Άρα υπάρχει και ένα πολιτικό πρόσημο».
Ο Γιάννης Μπουτάρης, ένας από τους πρώτους Έλληνες με ενεργό οικολογική δράση κλήθηκε να απαντήσει σε ερώτημα σχετικό με την διαφορά ανάμεσα στην αντίδραση και στην συμμετοχή του κοινού, όταν ξεκίνησε ο Αρκτούρος με την σημερινή. Όταν γεννήθηκε ο Αρκούρος ο κ. Μπουτάρης είχε «μια οικολογική συνείδηση που δεν ήταν ακριβώς ενσυνείδητη οικολογική συνείδηση, ήταν μια προσέγγιση στην φύση» όπως είπε. «Είχε σχέση με τα αμπέλια. Το αμπέλι είναι μια καλλιέργεια, η οποία συνδέεται με το άγριο αμπέλι. Με την λογική αυτή αγαπούσα πάντα τα βουνά. Δεν ήμουν ποτέ ορειβάτης, αλλά αγαπώντας τα βουνά, συνάντησα εντελώς τυχαία κάποιους Άγγλους, οι οποίοι είχαν ξεκινήσει στην Ελλάδα, μια εκστρατεία -το Libearty- για την απελευθέρωση των αρκούδων από την συνήθεια που υπήρχε στα Βαλκάνια για την χορεύτρια αρκούδα.»
Στον κ. Μπουτάρη άρεσε η ιδέα οπότε πήγε στο υπουργείο Γεωργίας να ρωτήσει τι γίνεται με αυτές τις περιπτώσεις. «Μου είπαν πως νόμοι υπάρχουν και απαγορεύεται η κατοχή άγριων ζώων από ανθρώπους. Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι, γιατί και να τις κατάσχουμε πού να τις βάλουμε; Και τότε έγινε ένα κλικ στο κεφάλι μου και είπα θα κάνω έναν δασικό σταθμό στο Νυμφαίο Φλωρίνης, που είναι το μέρος της καταγωγής μου, και εκεί θα φιλοξενούμε τις αρκούδες. Πράγματι, από τότε το υπουργείο Γεωργίας κατάσχει τις αρκούδες και τις παραδίδει στον Αρκτούρο σαν μεσεγγυούχο. Η αρκούδα όταν γεννιέται έχει μέγεθος σαν μικρό ποντίκι, μένει κοντά στην μάνα της για πάνω από δύο χρόνια, μέχρις ότου ενηλικιωθεί και μάθει να ζει στο δάσος. Οι αιχμάλωτες αρκούδες δεν έχουν την εκπαίδευση για το πώς να ζουν στο δάσος. Η καφέ αρκούδα ζει κυρίως στην οροσειρά της Πίνδου και στα σύνορα με την Βουλγαρία στην Δράμα. Καταφέραμε με την επιμονή μας να αλλάξει και η κατεύθυνση της Εγνατίας λίγο πιο νότια. Η πρώτη χάραξη της Εγνατίας περνούσε μέσα από έναν μεγάλο βιότοπο της αρκούδας και κόβοντας τον στην μέση, θα κινδύνευε όλος ο πληθυσμός της. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 που ξεκίνησε όλη αυτή η ιστορία μέχρι σήμερα, από 250 ζώα που είχαν εντοπιστεί σαν πληθυσμός της αρκούδας στα ελληνικά εδάφη, τώρα ξεπερνούν τα 6.700. Τα μέτρα βοήθησαν στο μεγάλωμα της αρκούδας. Η αρκούδα είναι στην κορυφή της πυραμίδας του ζωικού βασιλείου, έτσι μέσω αυτής προστατεύεται και όλο το δασικό οικοσύστημα».
Η Βανέσα Αρχοντίδου, αλπινίστρια, απαντώντας στο ερώτημα του κ. Ανδρεαδάκη για το τι μπορεί να διαπιστώσει κανείς ερχόμενος σε στενή επαφή με σημεία του πλανήτη που είναι παρθένα ανέφερε ότι «παρόλο που η ορειβασία δεν είναι το επάγγελμα μου, ο τομέας μου είναι το μάρκετινγκ και το μεγάλωμα των γιων μου, εδώ και μια δεκαετία σχεδόν έχω βάλει στόχο να ανέβω στις επτά υψηλότερες κορυφές του κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό έχω ταξιδέψει στις έξι από τις επτά κορυφές, και δεν μιλώ για ταξίδια τουριστικά – συνήθως τα αποκαλούμε αποστολές λόγω του βαθμού οργάνωσης και προετοιμασίας που χρειάζονται. Με έχει επηρεάσει τόσο πολύ αυτή η εμπειρία που πριν από λίγους μήνες ίδρυσα έναν οργανισμό που λέγεται A Woman Can Be και στόχο έχει μεταξύ άλλων την ευαισθητοποίηση των ανθρώπων για ζητήματα όπως είναι και αυτό της κλιματικής αλλαγής.»
»Αυτό που διαπιστώνει κανείς όταν πηγαίνει στα πιο παρθένα σημεία του πλανήτη, είναι πως έχουν επηρεαστεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Πώς; Πολλοί νομίζουν ότι η μόνη ανθρώπινη παρουσία στα ψηλά βουνά είναι οι ορειβάτες. Όμως, η κορυφή του Έβερεστ, στην οποία είχα την τιμή να βρεθώ το 2019 πέρσι τέτοιο καιρό, δεν απειλείται από τα 500 άτομα που ανεβαίνουν στο βουνό κάθε Αύγουστο, αλλά από την άνοδο της θερμοκρασίας. Αυτό το οποίο βλέπουμε όλοι οι ορειβάτες είναι ότι οι παγετώνες σιγά-σιγά λιώνουν. Και μάλιστα με τόσο γοργούς ρυθμούς που μπορούμε να πούμε πως ούτε τα ψηλά βουνά δεν είναι πια ακλόνητα όπως λέγαμε παλιά. Οι παγετώνες ανοίγουν τεράστιες χαράδρες και ο καιρός είναι απρόβλεπτος καθώς δεν υπάρχουν πια εποχές. Για μένα είναι ξεκάθαρο ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι η πηγή αυτών των αλλαγών, όπως και να ονομάσουμε την εποχή, είτε Ανθρωπόκαινο, είτε εξακολουθήσουμε να την λέμε Ολόκαινο. Ειδικά την περίοδο της πανδημίας που περάσαμε και μειώσαμε τις δραστηριότητες μας, είδαμε αλλαγές. Η ατμόσφαιρα καθάρισε στα περισσότερα μέρη του πλανήτη. Μπορούσες πια να δεις το Έβερεστ από την Ινδία, κάτι που δεν είχε συμβεί μέσα σε πολλές δεκαετίες.»
Για την αλπινίστρια «ο άνθρωπος είναι η πηγή των προβλημάτων και αν πούμε ότι θέλουμε να αλλάξουμε τα πράγματα τότε θα πρέπει να σκεφτούμε κάποια βασικά θέματα, με πρώτο την ευαισθητοποίηση. Η τέχνη, ο κινηματογράφος, το ντοκιμαντέρ παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο» κατέληξε αναφερόμενη και στο επόμενο πρότζεκτ της που αφορά και ένα ντοκιμαντέρ στην Ανταρκτική. «Είναι σημαντικό όλοι μας να δούμε τις συνέπειες του σύγχρονου τρόπου ζωής και να γίνει μία μεγάλη καμπάνια με σκοπό να αλλάξουμε τις συνήθειες μας και όχι να αφήσουμε αυτή την συζήτηση να μείνει στο ράφι.»
Η συζήτηση συνεχίστηκε με τον Κώστα Στασινόπουλο, επιμελητή και ιστορικό τέχνης στο Serpentine Galleries και στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), να απαντά στο ερώτημα του κ. Ανδρεαδάκη «η σύγχρονη τέχνη παρακολουθεί το φαινόμενο των επιπτώσεων στο περιβάλλον. Το έχουμε δει σε Μπιενάλε, σε πολλές εκθέσεις, στην δράση στη Serpentine στην οποία είστε επιμελητής. Kατά την άποψή σας ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης μέσα σε αυτό το φάσμα;».
Ο κ. Στασινόπουλος εξήγησε «πως και τα δύο μέρη που συνεργάζομαι έχουν άμεση σχέση με το περιβάλλον, η Serpentine Gallery βρίσκεται στο Hyde Park του Λονδίνου και η έκταση του Κέντρου Πολιτισμού είναι αφιερωμένη κατά 85% στο φανταστικό αυτό πάρκο. Ασχολούμαι με ότι μας φέρνει ζωντανά μαζί, ως επιμελητής των ζωντανών προγραμμάτων. Έμαθα να σκέφτομαι την συνεύρεση, την συναναστροφή, την συνεργασία, τον διάλογο και πάνω από όλα τον κόσμο, το κοινό. Όσον αφορά την Ανθρωπόκαινο, το θέμα αυτό μας είχε απασχολήσει στον τομέα της τέχνης. Θα σας πω κάποια παραδείγματα. To Serpentine Marathon είναι μια εκδήλωση που διαρκεί 24 ώρες και προσκαλεί ανθρώπους από διάφορες ειδικότητες να παρουσιάσουν την δουλειά τους σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Το 2014 αφιερώθηκε στο ζήτημα της εξαφάνισης και του ολικού αφανισμού. Ξεκινώντας από την καταστροφή του περιβάλλοντος και τον συνεχή αφανισμό διαφορετικών ειδών μέσα από την οικολογική καταστροφή ή ακόμα και από το πρίσμα της οικονομικής κρίσης που είναι προφανώς αλληλένδετα. Το 2017 δημιουργήθηκε το πρότζεκτ του General Ecology, που αφορά την πολυπλοκότητα των σχέσεων μεταξύ των ειδών, την σχέση μας με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή.»
»Δουλεύοντας με καλλιτέχνες και επιστήμονες αντιλαμβανόμαστε την οικολογία ως τρόπο ζωής και σκέψης. Δεν αναδεικνύουμε μόνο την δουλειά καλλιτεχνών που αφορά το περιβάλλον, αλλά επιθυμούμε να αλλάξουμε και εμείς οι ίδιοι ως θεσμός και επιμελητές. Και αυτό γίνεται αν καταλάβουμε πως δεν είμαστε μονάδα, αλλά κομμάτι ενός οικοσυστήματος. Οι καλλιτέχνες έχουν την ιδιότητα να φαντάζονται ξανά τον κόσμο. Φτάνουμε στο σήμερα, στην επέτειο του Serpentine Marathon και την αφιερώνουμε στην κλιματική αλλαγή που χωρίς αυτό το πρίσμα δεν μπορεί κανείς να φανταστεί την εικόνα του μέλλοντος μας.»
»Το Back To Earth ένα πρόγραμμα διαφορετικό από τα συνηθισμένα, προσκαλεί πάνω από 70 καλλιτέχνες να συνεισφέρουν ένα έργο που συνδέεται με μια πραγματική εκστρατεία και δράση του περιβάλλοντος. Είχα την τύχη να μεγαλώσω κοντά στην τέχνη και σε πολλές εκφάνσεις της. Υπό αυτή την συνθήκη δεν σταματάω να επαναπροσδιορίζω τα νοήματα του κόσμου, να ανακαλύπτω νέους κόσμους άγνωστους πριν σε μένα και να συνδέομαι με περισσότερους και διαφορετικούς ανθρώπους. Πολύς κόσμος δεν έχει μια παρόμοια εμπειρία και θεωρεί ότι η τέχνη είναι για τους λίγους, ότι είναι κάτι το ακατανόητο, ότι η πρόσβαση σε αυτή δεν είναι ανοιχτή γι’ αυτούς και τα όποια νοήματα της δεν τους αφορούν. Η ανατροπή αυτής της συνθήκης είναι το κύριο μέλημα της δουλειάς μου και αισθάνομαι πολύ τυχερός να δουλεύω με ομάδες για τον ίδιο αυτό στόχο. Η τέχνη δεν είναι ένα σχόλιο ή μια καταγραφή της ιστορίας, αποτελεί επίσης ενεργό κομμάτι τους και άρα είναι ενεργό κομμάτι όλων μας. Πολλοί καλλιτέχνες εδώ και δεκαετίες καταπιάνονται με τα θέματα που συζητάμε σήμερα και όλο και περισσότεροι από δω και πέρα. Η φιλοδοξία μας είναι να υποστηρίξουμε το έργο της τέχνης και την δουλειά των καλλιτεχνών ειδικά σε επισφαλείς συνθήκες όπως αυτές που βιώνουμε και να τοποθετήσουμε τους καλλιτέχνες μαζί με όλους τους υπόλοιπους στο κεντρικό τραπέζι συζήτησης και δράσης για το περιβάλλον, για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και μαζί να δουλέψουμε για τον κόσμο που θέλουμε».
Ο πρώτος κύκλος ερωτήσεων έκλεισε με τον Χρυσόστομο Σταμούλη, καθηγητή Θεολογίας ΑΠΘ. «Για πολλούς αιώνες υπήρχε η αντίληψη ή μπορεί και να υπάρχει ακόμα, ότι ο άνθρωπος εφόσον είναι πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού είναι το περιούσιο είδος της δημιουργίας και άρα έχει δικαίωμα να επιβάλλει την θέληση και την δύναμη του σε έμψυχα και άψυχα όντα. Ισχύει αυτό θεολογικά; Ποιες είναι οι σύγχρονες θεολογικές απόψεις για το θέμα;» ρώτησε ο κ. Ανδρεαδάκης.
Όπως εξήγησε ο κ. Σταμούλης «είναι αλήθεια πως κάποιες φορές υπήρξαν υπερτιμήσεις του ανθρώπου σε σχέση με την κτίση. Δηλαδή φτάσαμε στο σημείο να οδηγηθούμε σε μια οριστική ρήξη ανάμεσα στον άνθρωπο και την κτίση. Στην χριστιανική διδασκαλία, τόσο ο άνθρωπος όσο και η υπόλοιπη κτίση, που κάποτε ονομαζόταν άλογη κτίση, είναι δημιουργήματα του ίδιου Θεού πράγμα που σημαίνει ότι δύο οντολογικές κατηγορίες υπάρχουν στην θεολογία, το άκτιστο και το κτιστό. Ότι υπάρχει μέσα στην ιστορία και τον χρόνο και στον τόπο είναι κτιστό. Άρα εμείς δεν είμαστε κάτι διαφορετικό από την υπόλοιπη κτίση, απλά εντός της κτίσεως υπάρχει μια ιεράρχηση διαφορετικών θέσεων, προοπτικών και κατανοήσεων.»
»Είναι σαφές ότι ο άνθρωπος δεν ταυτίζεται με το ζωικό ή το φυτικό βασίλειο διότι ο βαθμός της δικής του σκέψης, δημιουργικότητας, συλλογικότητας είναι πολύ μεγαλύτερος από τον βαθμό που έχουν τα ζώα για παράδειγμα. Παλαιότερα θεωρούσαμε ότι τα ζώα είναι μη έμψυχες οντότητες, αλλά τα ζώα βεβαίως και είναι έμψυχα, είναι ζωντανά όντα. Από την άλλη πλευρά για μεγάλα χρονικά διαστήματα πιστεύαμε ότι τα ζώα δεν έχουν λογικότητα που είναι το βασικό στοιχείο του κατ’ εικόναν και καθ’ ομοίωσιν του ανθρώπου σε σχέση με τον Θεό. Σήμερα οι επιστημονικές έρευνες μας δείχνουν ότι τα ζώα έχουν ένα βαθμό λογικότητας, όπως έχουν και ένα βαθμό δημιουργικότητας. Άρα η διαφορά πλέον μετατοπίζεται, όχι από την λογικότητα στην μη λογικότητα, αλλά στην διαφορά βαθμού λογικότητας. Και βεβαίως αυτή η διαφορά καθώς λένε οι επιστήμονες είναι πάρα πολύ μεγάλη. Αλλά σε κάθε περίπτωση είμαστε κομμάτι αυτής της κτιστής πραγματικότητας και δεν βρισκόμαστε έξω από αυτήν. Αν το κατανοήσουμε αυτό τότε καταλαβαίνουμε ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι το φυσικό σπίτι του ανθρώπου. Άρα η σχέση με αυτό το σπίτι, είναι σχέση τιμής, σεβασμού και μια σχέση που κατανοεί ότι εντός αυτού του οίκου, του σπιτιού μας, του περιβάλλοντος, κατοικεί ο ίδιος ο Θεός.»
