Στο τόξο μεταξύ Βόρειας Αφρικής και Μέσης Ανατολής εντοπίζονται παρατεταμένες συνθήκες αστάθειας. Ακόμη και η Αλγερία, αν και κράτος-εισοδηματίας λόγω των πλουτοπαραγωγικών της πηγών, δεν είναι απολύτως σταθεροποιημένη, παρότι η κυβέρνησή της είναι σε θέση να ακολουθεί επιδοματικές πολιτικές συγκράτησης της κοινωνικής δυσαρέσκειας. Πλην του Μαρόκου, οι υπόλοιπες χώρες της Βόρειας Αφρικής διακρίνονται από λιγότερο ή περισσότερο (εν δυνάμει) εύθραυστα καθεστώτα.

Το κοινωνικό – οικονομικό ζήτημα σε συνδυασμό με την ανερχόμενη δημογραφική ανάπτυξη δημιουργούν μια εκρηκτική κατάσταση. Ακόμη και αν οι δημογραφικές τάσεις επιβραδυνθούν για τα επόμενα χρόνια, το 60% των τοπικών πληθυσμών θα είναι έως 30 ετών. Αυτό σημαίνει ότι ένας δυναμικός πληθυσμός με μέση μόρφωση θα έχει προσδοκίες, στις οποίες οι κυβερνήσεις δύσκολα θα καταφέρουν να ανταποκριθούν. Από μόνη της η οικονομική ανάπτυξη δεν αρκεί. Σταδιακά θα διαμορφωθούν οι συνθήκες και για πολιτική αλλαγή (σε επανάληψη των αραβικών εξεγέρσεων, ίσως άλλη κατάληξη). Αρα η ΕΕ οφείλει να προετοιμάζεται για αυτό το ενδεχόμενο και να κατευθύνει ανάλογα την πολιτική της.

Ανατολικότερα, στη Μέση Ανατολή, το Ιράκ βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση και δεν αποκλείεται ο περαιτέρω κατακερματισμός του. Η Συρία, που είναι η πηγή πολλών δεινών για την ευρύτερη περιφέρεια, θα αποσυντονιστεί στην προσπάθεια ανοικοδόμησής της, γιατί τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα λογικά θα αναστείλουν την παροχή βοήθειας. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, και αν δεν προκύψει μια συντονισμένη δράση, ο επαναπατρισμός Σύρων θα δυσκολέψει, ενώ ενδέχεται να προκύψουν νέες προσφυγικές ροές από τη χώρα. Πρέπει, συνεπώς, να προετοιμαζόμαστε είτε για να αντιμετωπίσουμε ένα νέο κύμα από το Ιράκ και τη Συρία, είτε για να νιώσουμε μεγαλύτερη πίεση από τη μεριά της Τουρκίας, αν αυτή δεν καταφέρει να ελέγξει τυχόν μετακινήσεις προς την επικράτειά της. Πρέπει, αυτή τη φορά, η ευρωπαϊκή οικογένεια να δράσει προληπτικά και έγκαιρα. Μια επίσης μεγάλη πρόκληση μπορεί να προκύψει από τον Λίβανο, του οποίου σχεδόν το 1/4 του πληθυσμού αποτελείται από πρόσφυγες, με την αστάθεια να χαρακτηρίζει εδώ και μήνες την πολιτική σκηνή και τη χώρα να προσφεύγει στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Το Ιράν, εξίσου, πιέζεται τόσο από τις αμερικανικές κυρώσεις όσο και την πτώση των τιμών του πετρελαίου, όπως βέβαια και από την κακή διακυβέρνηση, οι αδυναμίες της οποίας έχουν γίνει καταφανείς τους τελευταίους μήνες – με αποκορύφωμα τη διαχείριση της κατάρριψης του ουκρανικού αεροσκάφους. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό (ICRC), η εξάπλωση του κορωνοϊού στη Μέση Ανατολή θα μπορούσε να τροφοδοτήσει εκτεταμένες κοινωνικο-οικονομικές αναταραχές.

Επιστρέφοντας στη Βόρεια Αφρική, οι συνέπειες της πανδημίας στις οικονομίες των χωρών της περιοχής θα είναι καθοριστική. Θα υπάρξει ραγδαία μείωση των εμβασμάτων όσων εργάζονται στο εξωτερικό, που σε αρκετές περιπτώσεις στηρίζουν τις εθνικές οικονομίες. Θα μειωθούν, επίσης, οι επενδύσεις κρατών του Κόλπου που βρίσκονταν σε εξέλιξη ή επρόκειτο να αναληφθούν (σε Αίγυπτο, Μαρόκο, Τυνησία, Ιορδανία). Θα πληγεί σοβαρά ο τουρισμός, που φέρνει μεγάλα έσοδα. Οι τιμές ενέργειας βαίνουν μειούμενες, οπότε κράτη όπως η Αλγερία (τρίτος μεγαλύτερος τροφοδότης της ΕΕ σε φυσικό αέριο/LNG) αλλά και η Αίγυπτος, που βρίσκεται στο επίκεντρο των ενεργειακών εξελίξεων στην Ανατολική Μεσόγειο, θα δουν τα έσοδά τους να μειώνονται σημαντικά. Αρα, δεδομένου ότι η κρίση θα πλήξει περισσότερο τις πιο αδύναμες οικονομίες και τα ασθενέστερα στρώματα του πληθυσμού, δεν αποκλείεται αυτό να λειτουργήσει ως επιταχυντής πολιτικών εξελίξεων. Η ασφάλεια, συνεπώς, και κατ’ επέκταση η περιφερειακή σταθερότητα συνδέονται άμεσα με τα επίπεδα φτώχειας (που θα επιταθεί από την κρίση του COVID-19) και ενδεχόμενες κοινωνικές αντιδράσεις, που ίσως οδηγήσουν σε λαϊκές εξεγέρσεις.

Τέλος, αναμένεται με ενδιαφέρον ο αντίκτυπος στις ένοπλες διενέξεις που μαίνονται στην ευρύτερη περιοχή (Λιβύη, Υεμένη, Συρία και Ιράκ) και ειδικότερα στη χρηματοδότηση ένοπλων ομάδων και πολιτοφυλακών, οι οποίες εξαρτώνται από τους εξωτερικούς τους πάτρωνες. Μένει να φανεί κατά πόσο έτσι θα αλλάξουν οι συσχετισμοί επί του πεδίου των μαχών και αν η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση κάποιων εκ των κρατών που στηρίζουν αντιμαχόμενα μέρη θα δώσει την ευκαιρία σε άλλους ενδιαφερόμενους να παρέμβουν πιο δυναμικά.

Ο κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι εκτελεστικός διευθυντής του ΙΔΙΣ.