Η προστασία της αρχής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας πρέπει να έχει οικουμενικό χαρακτήρα, λέει ο δρ Ούλφριντ Νόιμαν. Ο ομότιμος καθηγητής της Νομικής του Πανεπιστήμιου Γκαίτε της Φρανκφούρτης, που είναι σημείο αναφοράς για πάρα πολλούς στη Γερμανία στο πεδίο του ποινικού δικαίου – ποινικής δικονομίας και της κοινωνιολογίας και φιλοσοφίας του δικαίου, με τη συνέντευξή του στο «Βήμα» θέτει νομικά και ηθικά ζητήματα που αναδείχθηκαν τον καιρό της πανδημίας. Στη σκιά των συζητήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο για τον περιορισμό ή όχι των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, επισήμανε ότι θεωρεί ιδιαιτέρως επικίνδυνη την πρόσφατη σχετικοποίηση του δικαιώματος στη ζωή που έκανε ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε. (Για τη μετάφραση από τα γερμανικά συνέδραμε η κυρία Βασιλική Νόιμαν και ο καθηγητής Νομικής στο Δημοκρίτειο κ. Κωνσταντίνος Βαθιώτης.)

Η προστασία του δικαιώματος στη ζωή μπορεί να καταπατήσει άλλα δικαιώματα και, εάν ναι, σε ποιον βαθμό;

«Η ζωή είναι η υπαρξιακή βάση όλων των βιοτικών συμφερόντων του ανθρώπου που προστατεύονται από το Δίκαιο. Ετσι, το δικαίωμα στη ζωή έχει μία αυξημένη βαρύτητα. Οι κρατικές επεμβάσεις στο ατομικό αυτό δικαίωμα είναι κατ’ αρχήν ανεπίτρεπτες. Η ιδιαιτερότητα της παρούσας υγειονομικής κρίσης καθώς και παρόμοιων καταστάσεων συνίσταται στο ότι δεν πρόκειται για απαγορεύσεις που αφορούν επεμβάσεις στο δικαίωμα στη ζωή, αλλά αντιθέτως πρόκειται για την ενεργητική προστασία της ζωής από φυσικούς κινδύνους. Ευθύς εξ αρχής η προστασία αυτή μπορεί να διασφαλιστεί μόνο υπό τον όρο ότι θα ληφθούν υπ’ όψιν τα ατομικά δικαιώματα των άλλων, όπως είναι η επαγγελματική και η θρησκευτική ελευθερία, η ελευθερία του συνέρχεσθαι κ.λπ. Σε ποιo ακριβώς σημείο μπορεί να τεθεί το όριο μεταξύ των ατομικών ελευθεριών και του δικαιώματος στην ασφάλεια της ζωής, της υγείας, αυτό είναι μια πολιτική απόφαση, που μόνο περιορισμένα μπορεί να οριοθετηθεί από το Σύνταγμα (με βάση την αρχή της αναλογικότητος)».

Μπορεί να υπάρξει στάθμιση και αλληλοπεριορισμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως είπε ο Β. Σόιμπλε;

«Ο Σόιμπλε τόνισε ότι σύμφωνα με το γερμανικό Σύνταγμα μόνο η αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας συνιστά απόλυτη αξία. Αυτό είναι ορθό, υπό την έννοια ότι μόνο αυτή θεωρείται απαραβίαστη, δεν μπορεί δηλαδή να αποτελέσει αντικείμενο στάθμισης απέναντι σε άλλα θεμελιώδη δικαιώματα. Νομίζω ωστόσο ότι είναι εντελώς άστοχη η απαξίωση του δικαιώματος στη ζωή που αφήνεται εδώ να διαφανεί, διότι δεν πρόκειται εν προκειμένω για μια ιεραρχική σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στο δικαίωμα της ζωής. Αντιθέτως, η ανάγκη να παρασχεθεί βοήθεια σε όποιον είναι βαριά άρρωστος, στο μέτρο του εφικτού, είναι απόρροια και της επιταγής που υπαγορεύει την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».

Ιεραρχούνται τα συνταγματικά δικαιώματα εν μέσω κρίσης;

«Στην κορυφή των θεμελιωδών δικαιωμάτων ίσταται η αρχή της ανθρώπινης  αξιοπρέπειας. Μόνο αυτή θεωρείται απαραβίαστη. Το δικαίωμα στη ζωή έχει μία ιδιαίτερη θέση για λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω. Κατά τα άλλα ουδείς μπορεί να προβεί αφηρημένα σε μια πειστική ιεράρχηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η στάθμιση δικαιωμάτων που συγκρούονται μεταξύ τους πρέπει πάντοτε να επιχειρείται με βάση το ερώτημα σε ποιον ακριβώς βαθμό θίγεται το καθένα από τα εν λόγω δικαιώματα στη συγκεκριμένη περίπτωση».

Απειλείται η δημοκρατία και το κράτος δικαίου με τους περιορισμούς που λαμβάνονται; Υπάρχει φόβος για αυταρχικότερη διακυβέρνηση;

«Σύμφωνα με ένα κλασικό αξίωμα, η ώρα της κατάστασης ανάγκης είναι η ώρα της εκτελεστικής εξουσίας. Αυτό σημαίνει ότι τέτοιες στιγμές υποχωρούν οι κοινοβουλευτικές και δικαστικές εξουσίες άσκησης ελέγχου και λήψης αποφάσεων. Η ισορροπία λοιπόν που διασφαλίζεται από τη διάκριση των εξουσιών ενδέχεται να τεθεί σε κίνδυνο. Πολύ σημαντικό είναι στην περίσταση αυτή τα μέτρα που λαμβάνονται από την εκτελεστική εξουσία να εξακολουθούν να έχουν την απαραίτητη νομοθετική κάλυψη, έστω και αν οι νόμοι αυτοί παραχωρούν στις κυβερνήσεις ένα ευρύτερο περιθώριο δράσης από ό,τι θα συνέβαινε κάτω από »κανονικές συνθήκες». Σημαντικό είναι επίσης ο δικαστικός έλεγχος να είναι λιγότερο αυστηρός μέσω μιας »αυτοσυγκράτησης των δικαστών» (judicial self-restraint) και όχι με το να περικόπτονται οι αρμοδιότητες των δικαστών με τυπικές διαδικασίες. Εξ όσων είμαι σε θέση να γνωρίζω, οι δύο ανωτέρω όροι έχουν τηρηθεί στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη».

Προβλέπετε ότι θα είναι κανονικότητα η απώλεια δικαιωμάτων;

«Ο κίνδυνος αυτός πράγματι υπάρχει, εάν στη συγκεκριμένη συγκυρία σχετικοποιούνται τα δικαιώματα αυτά, χωρίς να επισημαίνεται ότι μόνο εξαιτίας των ειδικών περιστάσεων δεν μπορούν να προστατευθούν, όπως θα συνέβαινε κάτω από «κανονικές συνθήκες». Δεν μπορούμε να επιδιώκουμε τη λύση ενός προβλήματος που ανήκει στο επίπεδο των πρακτικών δυνατοτήτων, με το να το μεταθέτουμε στο κανονιστικό, στο αξιολογικό επίπεδο, διότι τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος της διαιώνισης των περιορισμών. Για τον λόγο αυτόν θεωρώ ιδιαιτέρως επικίνδυνη τη σχετικοποίηση του δικαιώματος στη ζωή που κάνει ο κ. Σόιμπλε, εφόσον αξιώνει, ως κανονιστική επιταγή, να ισχύει σε όλες τις περιστάσεις. Ομως, στη συγκεκριμένη περίπτωση το θέμα δεν είναι η αξία του δικαιώματος στη ζωή, αλλά μόνο τα πρακτικά όρια των δυνατοτήτων της προστασίας της ζωής».

Εχετε μιλήσει πάρα πολλές φορές για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Πώς διασφαλίζεται αυτή σήμερα σε συνθήκες κρίσης, όπως ο Covid-19;

«Πυρήνας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όπως την κατανοώ εγώ, είναι η αυτονομία, δηλαδή το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού όσον αφορά τις υποθέσεις του καθενός από εμάς. Ως προς τη θεραπεία των νοσούντων από Covid-19 σημαίνει συγκεκριμένα ότι επιτρέπονται εκείνες μόνο οι θεραπείες με τις οποίες ο ασθενής είναι σύμφωνος. Αυτό ισχύει ακόμη και αν ο ασθενής αρνείται μία θεραπεία που θα του έσωζε τη ζωή, υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι έχει πνευματική διαύγεια. Δυσχερώς επιλύσιμα προβλήματα εμφανίζονται όταν οι δυνατότητες των νοσοκομείων δεν επαρκούν ώστε να θεραπεύσουν όλους τους ασθενείς. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι βέβαιον ότι θα παραβιαζόταν αν οι αποφάσεις εξαρτώνταν από τον βαθμό της »χρησιμότητας» του ασθενούς. Το ερώτημα όμως που τίθεται εν προκειμένω είναι τι θα ισχύσει ως προς το ηλικιακό κριτήριο. Νομίζω ότι και το κριτήριο αυτό είναι προβληματικό διότι αποστερεί από τους ηλικιωμένους ένα χρονικά απεριόριστο δικαίωμα στη ζωή και έτσι τους απαξιώνει. Ως προς τα λοιπά κριτήρια που προτείνονται αναφορικά με τη διαλογή των ασθενών (Triage), δηλαδή το αν επείγει η θεραπευτική αντιμετώπιση του ασθενούς, αν έχει ήδη αρχίσει η θεραπεία αλλά και αν θα αξιοποιηθεί ο παράγων τύχη, δεν θα είχα κάποιον ενδοιασμό για την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».

Ποια είναι η «Νέα Ηθική» που διαμορφώνεται λόγω της κρίσης;

«Μπορούμε να ελπίζουμε ότι η κρίση θα οδηγήσει σε έναν αναστοχασμό ως προς την ηθικότητα ή την ανηθικότητα της παρούσας κατανομής των πιθανοτήτων επιβίωσης. Αυτό ισχύει σε εθνικό επίπεδο – και αφορά ειδικότερα τον ανεπαρκή εξοπλισμό του δημοσίου τομέα υγείας ως αποτέλεσμα μιας προβληματικής κατανομής του δημοσίου πλούτου. Το ίδιο ισχύει όμως και σε παγκόσμιο επίπεδο. Και εκεί έγινε εμφανέστατη η άνιση κατανομή των πόρων: απέναντι στον παγκοσμιοποιημένο κίνδυνο αντιπαρατίθενται απολύτως άνισοι πόροι μέσω των οποίων μπορεί αυτός να αναχαιτισθεί. Εάν η αρχή της αξίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύει, όπως πιστεύω, τις διακρίσεις ως προς τις πιθανότητες επιβίωσης των ανθρώπων με βάση την εθνική τους ταυτότητα ή τη χώρα όπου κατοικούν, τότε η προστασία της αρχής αυτής πρέπει να έχει οικουμενικό χαρακτήρα».