Ο τίτλος που έχω επιλέξει θα φανεί ίσως, εκ πρώτης όψεως, παραπειστικός. Ο Αριστοτέλης είναι ο πανεπιστήμων φιλόσοφος καθώς έχει συμβάλει με το έργο του στη θεμελίωση των βασικών κλάδων της Φιλοσοφίας, αλλά και των Φυσικών Eπιστημών. Ωστόσο, στο ογκωδέστατο και πολυσχιδές έργο του δεν υπάρχει ούτε μία πραγματεία που να έχει ως κύριο αντικείμενό της την Ιατρική, παρά το γεγονός, μάλιστα, ότι ο Σταγειρίτης ήταν γιος γιατρού, του Νικομάχου, προσωπικού γιατρού του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β’, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Θεραπεία σώματος και ψυχής
Υπάρχει ωστόσο μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της σχέσης του Αριστοτέλη με την Ιατρική την οποία επεσήμανε το 1957 ο κλασικός αριστοτελιστής Werner Jaeger. Οπως διαπιστώνει κανείς μελετώντας τις αξεπέραστες πραγματείες Ηθικά Νικομάχεια και Ηθικά Ευδήμεια, στην προσπάθειά του να οικοδομήσει τη μέθοδο της ηθικής του φιλοσοφίας ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε την Ιατρική ως υπόδειγμα. Η συσχέτιση της Ιατρικής με τη Φιλοσοφία είχε γίνει, βέβαια, πολύ πριν τον Αριστοτέλη. Στον Πλάτωνα, μάλιστα, έχουμε αρκετά σημαντικά παραδείγματα της αναλογίας μεταξύ του έργου του γιατρού που έχει τη φροντίδα του σώματος και του φιλοσόφου που έχει ως έργο του τη θεραπεία της ψυχής (βλ. για παράδειγμα, Γοργίας 464 κ.ε. και Φαίδρος 270c-d). Ωστόσο, η αναλογία αξιοποιείται διαφορετικά: ο ιδεαλιστής φιλόσοφος Πλάτων τοποθετεί την ιδέα του αγαθού, όπως και όλες τις άλλες ιδέες, σε έναν κόσμο υπερβατικό. Αντίθετα, ο γήινος φιλόσοφος Αριστοτέλης οικοδομεί την ηθική του φιλοσοφία πάνω στο ενδιαφέρον του για τον άνθρωπο, και κατά συνέπεια το «ανθρώπινο αγαθό» (1094b7).
Το όλον και το επί μέρους
Εδώ, λοιπόν, είναι που η Ηθική συναντά την Ιατρική στο έργο του Σταγειρίτη. Κυρίαρχη στη σκέψη του είναι η ιδέα, ότι ο Ηθικός φιλόσοφος, όπως και ο γιατρός, ασχολούνται με τις ατομικές περιπτώσεις και πράξεις. Κατά συνέπεια, το αγαθό, παρόλο ότι υπάρχει ως καθολική έννοια, παίρνει πολλές μορφές στην καθημερινή μας εμπειρία, κάτι το οποίο ισχύει και για τις περιπτώσεις της Ιατρικής, εφόσον καθορίζεται από τις ειδικές συνθήκες μέσα στις οποίες το εξετάζουμε (1097a12-14).
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, το εγχείρημα του Αριστοτέλη να στηρίξει μία ολιστική αντίληψη για την ηθική και πολιτική του φιλοσοφία με πρότυπο την Ιατρική. Η ιδέα από την οποία ξεκινάει είναι η εξής: στόχος του πολιτικού είναι η ευδαιμονία των πολιτών. Και «εφόσον η ευδαιμονία είναι ενέργεια της ψυχής σύμφωνη με την τέλεια αρετή… είναι φανερό ότι ο πολιτικός πρέπει να γνωρίζει, σε κάποιον βαθμό, τα σχετικά με την ψυχή, ακριβώς όπως ο γιατρός που θέλει να θεραπεύσει τα μάτια πρέπει να γνωρίζει το σώμα στο σύνολό του» (1102a5-9). Και συνεχίζει, «οι πιο καλλιεργημένοι, άλλωστε, μεταξύ των γιατρών κάνουν πολλά προκειμένου να γνωρίσουν καλά το ανθρώπινο σώμα» (1102a19-20).
έστιν αρετή…
Οδηγούμαστε, έτσι, στον περίφημο ορισμό της αρετής, όπου συνυπάρχουν οι σημαντικότερες έννοιες που δανείζεται ο Αριστοτέλης από την Ιατρική για να οικοδομήσει την ηθική του φιλοσοφία: «Εστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν. Μεσότης δε δύο κακιών, της μεν καθ’ υπερβολήν της δε κατ’ έλλειψιν» (1107a1-3). Εδώ ο Σταγειρίτης ορίζει την αρετή ως έξιν (δηλαδή τάση) ψυχής, κατ’ αναλογία προς τις έξεις, οι οποίες στην ιατρική ορολογία αποτελούν τις αρετές του σώματος και της υγείας. Προσθέτει δε ότι η αρετή είναι μία έξις, προαιρετική, δηλαδή προϊόν της ελεύθερης βούλησης, και – κάτι ακόμη πιο ενδιαφέρον – συνίσταται σε μία μεσότητα προς ημάς, σχετική δηλαδή με εμάς (1106b5).
Να, λοιπόν, ακόμη μία σημαντική αναλογία: Η μεσότης, η οποία αποτελεί κεντρικό πυλώνα της αριστοτελικής ηθικής φιλοσοφίας και δηλώνει αυτό το οποίο βρίσκεται ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, έχει την προέλευσή της στην Ιατρική και στη γύμναση. Πρέπει να προσέξουμε όμως ότι στις δύο αυτές περιπτώσεις, διευκρινίζει ο Σταγειρίτης, το μέσον δεν είναι το ακριβές μαθηματικόν μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα μιας γραμμής, ή ανάμεσα σε δύο νούμερα. Και αυτό διότι δεν είναι το ίδιο για όλους, αλλά είναι το προς ημάς μέσον, σχετικό δηλαδή με τη φύση εκάστου ατόμου. Και το εξηγεί αυτό με το εξής ενδιαφέρον παράδειγμα: «…αν για ένα άτομο είναι πολύ το να φάει δέκα «μερίδες» και λίγο το να φάει δύο, δεν θα πει πως ο προπονητής θα ορίσει έξι «μερίδες», γιατί και αυτή η ποσότητα μπορεί να είναι πολλή γι’ αυτόν που θα τη φάει ή λίγη: λίγη για έναν Μίλωνα, πολλή για τον αρχάριο στη γύμναση» (1106b1-3).
…μέτρο και φρόνηση
Κάτι ανάλογο, μας λέει ο Αριστοτέλης, ισχύει και στην ηθική πράξη. Δεν υπάρχει γενικός κανόνας, απόλυτο μέτρο ή αριθμός που να μπορεί να μας πει τι ακριβώς να κάνουμε σε κάθε περίπτωση. Η θέση του αυτή αποκτά σήμερα εξαιρετικό ενδιαφέρον στα θέματα της Ιατρικής. Ο γιατρός πρέπει να στοχεύει στη θεραπεία που αρμόζει στη φύση του κάθε ασθενούς, ατομικά. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση του COVID-19: όπως φάνηκε στην πράξη, η θεραπεία δεν μπορεί να είναι ακριβώς η ίδια για κάθε ασθενή, διότι πρέπει να ληφθούν κάποιοι παράγοντες, όπως η ένταση των συμπτωμάτων, η ηλικία του ασθενούς, τα υποκείμενα νοσήματα κ.λπ. Οπως επίσης η συνταγή νοσηλείας ή και πρόληψης της εξάπλωσης δεν μπορεί να είναι ακριβώς η ίδια σε κάθε χώρα. Δεν υπάρχει ένας κανόνας που να ισχύει απόλυτα για όλους.
Ποιος είναι όμως αυτός που θα καθορίσει τον μέσο όρο τον προς ημάς; Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι η μεσότης καθορίζεται από τον ορθό λόγο, και το προς ημάς το ορίζει ο σώφρων: «ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν». Ποιος όμως είναι ο φρόνιμος; Για τον Αριστοτέλη είναι αυτός που διαθέτει την φρόνησιν, δηλαδή την πρακτική σοφία, όχι απλά τη σοφία, ή την επιστημονική, θεωρητική, γνώση. Και αυτό διότι είναι αναγκαίο ο σώφρων να μπορεί να διακρίνει τι είναι σε κάθε περίπτωση το καλό για τον κάθε άνθρωπο χωριστά. Τόσο στην Ηθική όσο και στην Ιατρική οι απαντήσεις δεν είναι ακριβώς οι ίδιες για όλους τους ανθρώπους σε όλες τις περιστάσεις (1141a20-25).
Συμπερασματικά, οι δύο έννοιες της φρονήσεως και του μέτρου, ή της μεσότητος ξεκίνησαν από την Ιατρική και χρησιμοποιήθηκαν από τον Αριστοτέλη ως βασικοί πυλώνες της ηθικής και πολιτικής του φιλοσοφίας. Ετσι, ο κανόνας που θέτει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια μπορεί να αποτελέσει σήμερα μία ανεκτίμητη πυξίδα για τους ασκούντες την Ιατρική: «ούτω δη πας επιστήμων την υπερβολήν μεν και την έλλειψιν φεύγει, το δε μέσον ζητεί και τουθ’ αιρείται, μέσον δε ου το του πράγματος αλλά το προς ημάς» (1106b3-5).
*Η κυρία Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου είναι ομό-τιμη καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης, πρόεδρος του Διεπιστημονικού Κέντρου Αριστοτελικών Μελετών, ΑΠΘ. https://dikam.auth.gr/el/sfendoni
