Καλύτερα να δίνεις παράσταση
μπροστά σε άδειες καρέκλες,
παρά μπροστά σε άδεια πρόσωπα
Αλεκ Γκίνες, βρετανός ηθοποιός
Η μαγική λέξη είναι απόσταση. Ο Σωτήρης Τσιόδρας, ο Αντονι Φάουτσι, ο Κρίστιαν Ντρόστεν και όλοι οι σημαντικοί ειδικοί του πλανήτη εμφανίζονται στην οθόνη της τηλεόρασης και κάνουν έκκληση στους πολίτες να διατηρήσουν την απόστασή τους. Το παράδοξο μήνυμα «Πρέπει να συναντηθούμε παραμένοντας μακριά», που ισχύει στις συνθήκες καραντίνας, ανήκει στην αφήγηση μιας ιστορίας που λέγεται ψιθυριστά, όμως ηχεί εκκωφαντικά. Μολυσμένα σταγονίδια μας απειλούν με την εξάπλωσή τους στον αέρα και η απόσταση μεταξύ μας είναι ο νέος τρόπος να φροντίζουμε ο ένας τον άλλον.
Προσοχή! Μην μπλέκουμε τη μοδάτη λέξη αποστασιοποίηση με τη χρήση που έκανε ο Μπρεχτ. Οι επιστήμονες εννοούν «φυσική απόσταση» (ο σωστότερος όρος), ενώ ο γερμανός θεατράνθρωπος εννοούσε την αντίθεση στην αριστοτελική μίμηση και κάθαρση. Ο Μπρεχτ θέλει έναν θεατή που να αποστασιοποιείται από τα πάθη, ώστε να τα παρατηρεί με κριτική ματιά. «Πρέπει τα γεγονότα να συνδεθούν μαζί τους, έτσι ώστε οι κόμποι να είναι φανεροί» υποστηρίζει. Ποιον θεατή όμως (ή μάλλον ηθοποιό) θέλει η κοινωνική (φυσική) αποστασιοποίηση που επιβάλλει ο κορωνοϊός; Το «κι άλλο, κι άλλο των πνευμόνων», η αναπνοή μας, είναι το πολυτιμότερό μας αγαθό. Μερικά από τα πιο όμορφα πράγματα στη ζωή είναι ευαίσθητα. Το γεγονός ότι είναι ενδεχόμενο να συνθλιβούν δεν αποτελεί επιχείρημα κατά της αξίας τους αλλά υπέρ της προστασίας τους. Αλληλοπροστατευόμαστε λοιπόν. Δεν συνωστιζόμαστε, δεν συναθροιζόμαστε, δεν παρακολουθούμε μαζικά κανένα θέαμα.
Μέχρι πότε ωστόσο; Αργότερα, όχι και σε πολύ μακρινό χρόνο, μοιραία οι άνθρωποι θα συν-αθροιστούν, έστω και σε ασφαλείς αποστάσεις, ώστε να συν-υπάρξουν ως θεατές μιας παράστασης που θα εκτυλίσσεται εμπρός τους, ζωντανά. Είτε με αυστηρά μέτρα είτε με χαλαρότερα, οι χώροι των θεαμάτων θα ανοίξουν. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται τα θέατρα, χώροι που φιλοξενούν όχι μόνο θεατρικές παραστάσεις, αλλά και όπερα, χορό και συναυλίες μουσικής.
Μέχρι εδώ καλά. Το θέμα είναι ποιος θα πηγαίνει σε αυτά τα θεάματα; Θα μπορέσουν οι παραστατικές τέχνες να λειτουργήσουν όπως πριν; Η απάντηση είναι ένα ξεκάθαρο όχι. Ας περιοριστούμε στο θέατρο.
Η Πρώτη Πράξη ήταν σίγουρα αρκετά τρομακτική: ακυρωμένες παραγωγές, απώλεια εσόδων, ηθοποιοί και απασχολούμενοι στις θεατρικές παραγωγές εκτός εργασίας. Πλέον οι άνθρωποι του θεάτρου δεν είναι καθόλου σίγουροι πού θα τους βρει η Δεύτερη Πράξη της πανδημίας του κορωνοϊού.
Ενα είναι σίγουρο. Η πανδημία του COVID-19 θα αλλάξει τόσο την παραγωγή όσο και την τέχνη του θεάτρου, με τρόπους που θα γίνουν σαφείς μόνο καθώς θα περνούν οι μήνες και τα χρόνια.
Πριν από τρεις εβδομάδες σε συνέντευξή του στο «Βήμα» ο ηθοποιός Αργύρης Ξάφης εξέφρασε την πεποίθηση πως τον χειμώνα θα κοπεί περίπου το 40%-50% των παραγωγών που έχουν αποφασιστεί και ταυτόχρονα θα πέσει και ο αριθμός των εισιτηρίων στο μισό. Πρόσθεσε πως θα κλείσουν σχεδόν όλα τα μικρά θέατρα, γιατί δεν θα μπορούν να βάλουν τόσο κόσμο, ώστε να αντέξουν τα ενοίκιά τους και τις παραγωγές. Εκείνο που απαιτείται άμεσα είναι ένα πλάνο μακράς πνοής, δεν είναι θέμα κάποιας επιδότησης 400 ή 800 ευρώ. Σίγουρα μπαίνουμε σε μια οικονομική και υπαρξιακή κρίση μακράς διάρκειας.
Οπως παρατήρησε κάποτε ο Τζον Στάινμπεκ: «Το θέατρο είναι ο μόνος θεσμός στον κόσμο που πεθαίνει για 4.000 χρόνια αλλά δεν υπέκυψε ποτέ. Απαιτεί σκληρούς και αφοσιωμένους ανθρώπους για να το κρατήσουν ζωντανό».
Ο κριτικός θεάτρου Σάββας Πατσαλίδης σχολίασε στο Facebook: «Τα βλέπω ακόμη πιο μαύρα. Φοβάμαι μια σαρωτική αποψίλωση του ελευθέρου θεάτρου και την κυριαρχία θεατρικών τραστ, ισχυρών ομίλων που θα μπορούν να ελέγχουν με όρους εμπορικούς. Αυτή η διετία που ακολουθεί θα είναι πάρα πολύ κρίσιμη για τη μορφή που θα πάρει το θέατρο. Ο,τι και να κάνει το κράτος δεν θα είναι ποτέ αρκετό.
Ποτέ δεν ήταν, πόσω μάλλον τώρα όπου οι προτεραιότητες θα είναι άλλες. Το φαινόμενο είναι πανευρωπαϊκό πλην ελάχιστων εξαιρέσεων (βλ. Γερμανία). Το ελεύθερο θέατρο θα χρειαστεί κατεπειγόντως μπούσουλα επιβίωσης με μέτρα και σταθμά που να ανταποκρίνονται στα δεδομένα των καιρών. […] Μολονότι δεν είμαι σχετικός με το θέμα, εκείνο που θα χρειαστεί βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα το θέατρο είναι νέες στρατηγικές μάρκετινγκ που θα μπορέσουν να δελεάσουν τους νέους, ώστε να στηρίξουν το θέατρο. Χωρίς νέους δεν υπάρχει μέλλον. Και οι νέοι, πλην μιας πολύ μικρής μειοψηφίας, απουσιάζουν κραυγαλέα. […] Αυτή η κρίση πρέπει να κάνει όλον τον κόσμο του θεάτρου να σκεφτεί εκ βαθέων και όχι επιφανειακά τη θέση και το «αύριο» του χώρου. Και κυρίως τη σχέση του με τις νέες τεχνολογίες και τις νέες μορφές επικοινωνίας. Τα δεδομένα αλλάζουν οικονομικά, αλλά και αισθητικά. Και σίγουρα όλα αυτά δεν του επιτρέπουν να συνεχίσει να τα αντιμετωπίζει με βάση την κρατική επιχορήγηση που δεν ήταν ούτε θα είναι ποτέ αρκετή. Είναι η στιγμή να πιστέψει ο κόσμος του θεάτρου ότι τις ευκαιρίες τις δημιουργούμε, δεν τις περιμένουμε».
O Σαίξπηρ είπε πως «Ο κόσμος είναι μια θεατρική σκηνή/ και όλοι, άντρες και γυναίκες, απλά ηθοποιοί», αλλά δεν μας διευκρίνισε το τι πρέπει να κάνουν αυτοί οι ηθοποιοί όταν δεν υπάρχει κανείς στις θέσεις του θέατρου για να τους δει.
Ο,τι κι αν συμβεί, το θέατρο θα επιβιώσει και νομίζω πως οι φόβοι ότι ο COVID-19 θα σκοτώσει τη ζωντανή παράσταση είναι αβάσιμοι. Προηγούμενες κρίσεις, όπως η Μεγάλη Υφεση και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, μας διδάσκουν ότι θα έρθει μια στιγμή, όταν αυτή η κρίση θα έχει καταλαγιάσει, που οι άνθρωποι θα θέλουν – και πρέπει – να συγκεντρωθούν στο σκοτάδι για να γελάσουν, να ακούσουν ιστορίες που αντανακλούν το τι έχουν ζήσει, να επεξεργαστούν τη θλίψη και να θυμηθούν ότι υπάρχει ελπίδα ακόμα και στις πιο σκοτεινές στιγμές.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
