Οι Σύμμαχοι και η συντριβή του Γ’ Ράιχ

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτελεί ένα σημείο καμπής στην ιστορία του 20ου αιώνα: Το ζήτημα της πρόσληψης των ιστορικών γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αναδεικνύεται βαθμιαία εκ νέου, αναζητώντας, πλέον, όχι απλά το πώς διεξήχθησαν τα γεγονότα σε στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο, αλλά, το γιατί η ανθρωπότητα αποδείχτηκε ανέτοιμη για να αποφύγει τη μεγαλύτερη καταστροφή από τη χρήση συμβατικών όπλων σε ολόκληρη την ιστορική της πορεία, τόσο σε επίπεδο έμψυχου όσο και υλικού δυναμικού. Είναι αναμφίβολα δουλειά των επαγγελματιών ιστορικών η ακριβής αναζήτηση των αιτιών που οδήγησαν στα τραγικά συμβάντα της παγκόσμιας σύρραξης.

Πηγή : РГАСПИ, 558/11/257, φ. 20, Ρωσικά Κρατικά Αρχεία Κοινωνικής και Πολιτικής Ιστορίας

Η μεθοδολογία της παράθεσης των γεγονότων επί τη βάσει πρωτογενούς αρχειακού υλικού βοηθά τους μελετητές να αποφύγουν την προσφυγή σε μια στείρα πολιτική συνθηματολογία, τόσο προσφιλή στην παρούσα ιστορική συγκυρία. Θα ήταν, όμως, τουλάχιστον παρακινδυνευμένο να ισχυριστούμε ότι τα πεπραγμένα  της σύγκρουσης κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μπορούν να περιοριστούν στο ιστοριογραφικό πεδίο. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός του 20^ου αιώνα συνηγορεί υπέρ αυτής της άποψης:

Στην πόλη της Μόσχας, πλησίον του εθνικού πάρκου ВДНХ[i], βρίσκεται το διεθνές ξενοδοχείο Κόσμος. Στην είσοδο του, δεσπόζει το υπερυψωμένο άγαλμα του Στρατηγού Ντε Γκωλ (Charles De Gaulle), ως ένδειξη ελάχιστου φόρου τιμής στη συμμαχική συμβολή της αντιστασιακής Γαλλίας κατά τον αγώνα εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Αντιστοίχως, οι περιηγητές που επισκέπτονται την ιστορική πόλη του Παρισίου διαπιστώνουν συχνά ότι στις γραμμές 2, 5 και 7 του γαλλικού μετρό ξεχωρίζει ένας ιδιαίτερος σταθμός που φέρει το όνομα Στάλινγκραντ. Πρόκειται για τον παλαιό σταθμό Aubervilliers – Boulevard de la Villette ο οποίος μετονομάστηκε τον Φεβρουάριο του 1946 σε Στάλινγκραντ, με τη σύμφωνη γνώμη του Στρατηγού Ντε Γκωλ: Ο Γάλλος ηγέτης, είχε παραιτηθεί, λίγο νωρίτερα, από το προεδρικό αξίωμα δίδοντας τη δυνατότητα στον Φέλιξ Γκουάν (Félix Gouin), πρόεδρο της προσωρινής γαλλικής εθνοσυνέλευσης, να σχηματίσει κυβέρνηση λόγω ανυπέρβλητων διαφωνιών αναφορικά με το χαρακτήρα του κράτους και του ρόλου των πολιτικών κομμάτων στη μεταπολεμική Γαλλία.

2. Αντίτυπο της σοβιετικής εφημερίδας ΠΡΑΒΝΤΑ, ПРАВДА, 2 Φεβρουαρίου 1943.

Τα ανωτέρω πολιτισμικά γεγονότα συνδέονται ευθέως με τη στρατιωτική μάχη του Στάλινγκραντ (17 Ιουλίου 1942 – 2 Φεβρουαρίου 1943) κατά την οποία τα σοβιετικά στρατεύματα, με επικεφαλής τους στρατηγούς Κονσταντίν Ροκοσόφσκι (Константи́н Константи́нович Рокоссо́вский), Αλεξάντρ Βασιλέφσκι (Алекса́ндр Миха́йлович Василе́вский), Νικολάι Βατούτιν (Николай Фёдорович Ватутин), Βασίλι Τσουικόφ (Васи́лий Ива́нович Чуйко́в), και Αντρέι Γιερεμένκο (Андре́й Ива́нович Ерёменко), αντιμετώπισαν την 6^η γερμανική Στρατιά, με επικεφαλής τους στρατηγούς Φρίντριχ Πάουλους (Friedrich Wilhelm Ernst Paulus), Έριχ Φον Μανστάιν (Fritz Erich Georg Eduard von Manstein), Μαξιμιλιάν Φον Βέιχς (Maximilian Maria Joseph Karl Gabriel Lamoral Рейхсфрейнер von und zu Weichs an der Glon) και Χέρμαν Χοτ (Hermann Hoth). Ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν κατά προσέγγιση[ii] τη ζωή τους σε μια από τις πιο βίαιες στρατιωτικές μάχες της ανθρωπότητας. Στις 2 Φεβρουαρίου του 1943, η σοβιετική εφημερίδα Πράβντα ενημέρωσε του σοβιετικούς πολίτες για την τελική έκβαση της σύγκρουσης αναφέροντας, μεταξύ άλλων, στην επικεφαλίδα:

«Στις 2 Φεβρουαρίου του 1943, τα στρατεύματα του μετώπου Ντόνσκ ολοκλήρωσαν πλήρως την εκκαθάριση των γερμανο-φασιστικών στρατευμάτων που περικυκλώθηκαν στην περιοχή του Στάλινγκραντ. Η ιστορική μάχη του Στάλινγκραντ ολοκληρώθηκε με πλήρη νίκη των στρατευμάτων μας».[iii]

3. Ο αντιπρόσωπος της Ανώτατης Διοίκησης Ν.Ν. Βόρονωφ (Никола́й Никола́евич Во́ронов, στο κέντρο της φωτογραφίας), ο διοικητής του Μετώπου του Ντον Κ.Κ. Ροκοσόφσκι (Константи́н Константи́нович Рокоссо́вский , δεύτερος από αριστερά) και άλλοι ανακρίνουν τον Γερμανό στρατηγό Πάουλους (Friedrich Wilhelm Ernst Paulus, στην άκρη δεξιά). 1943. Πηγή: РГАКФД, Ν. 0-252305, Κρατικά Αρχεία Ταινιών και Φωτογραφιών της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Η στρατιωτική, όμως, επιτυχία είχε ένα περίπλοκο πολιτικό παρασκήνιο. Στις 13 Αυγούστου του 1942, ο Ιωσήφ Στάλιν, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στο Στάλινγκραντ, ενημέρωνε την αγγλική ηγεσία για τις δυσκολίες του Κόκκινου Στρατού αναφέροντας ότι:

«Όπως είναι γνωστό, το άνοιγμα του δεύτερου μετώπου στην Ευρώπη είχε αποφασιστεί κατά την επίσκεψη του Μόλοτωφ στο Λονδίνο και επικυρώθηκε στο συμφωνημένο αγγλο-σοβιετικό ανακοινωθέν που δημοσιεύτηκε στις 12 Ιουνίου.

Είναι επίσης γνωστό ότι το άνοιγμα του δεύτερου μετώπου στην Ευρώπη είχε στόχους να αποσπάσει τις γερμανικές δυνάμεις από το Ανατολικό μέτωπο προς τα δυτικά, τη δημιουργία στα δυτικά ενός σοβαρού θεμελίου αντίστασης στα γερμανο-φασιστικά στρατεύματα και τη διευκόλυνση με αυτόν τον τρόπο της κατάστασης των σοβιετικών στρατευμάτων στο σοβιετικο-γερμανικό μέτωπο το 1942.

Είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς ότι η άρνηση της κυβέρνησης της Μεγάλης Βρετανίας να ανοίξει το δεύτερο μέτωπο το 1942 στην Ευρώπη αποτελεί ένα ηθικό χτύπημα σε όλο τον σοβιετικό κόσμο που υπολόγιζε στη δημιουργία του δευτέρου μετώπου, χειροτερεύει  την κατάσταση του Κόκκινου Στρατού στο μέτωπο και προκαλεί φθορά στα σχέδια της Σοβιετικής Ανώτατης Διοίκησης».[iv]

Στις 14 Αυγούστου του 1942, ο Ουίνστων Τσώρτσιλ απάντησε στον Στάλιν με την ακόλουθη επιστολή:

«Για το 1942 το μόνο δεύτερο μέτωπο και οι μόνες υλοποιήσιμες επιχειρήσεις, ευρείας κλίμακας, από τον Ατλαντικό, είναι η [επιχείρηση] Πυρσός[v] […]

Η επίθεση με 6 ή 8 μεραρχίες στη χερσόνησο του Σέρμπουργκ ή στα νησιά Γκέρνσεϊ θα είναι μια ριψοκίνδυνη και μάταιη επιχείρηση σε σύγκριση με την επιχείρηση Πυρσός. Οι Γερμανοί έχουν αρκετά στρατεύματα για να μάς εμποδίσουν στη Δύση, σε αυτή τη στενή χερσόνησο με οχυρωματικές γραμμές, και θα συγκεντρώσουν όλες τις αεροπορικές δυνάμεις τους στη Δύση […]

Η Μεγάλη Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αθέτησαν καμία υπόσχεση […]

Δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι οι συζητήσεις με τον κ. Μόλοτωφ σχετικά με το δεύτερο μέτωπο, οι οποίες τελούσαν υπό την εγγύηση γραπτών και προφορικών επιφυλάξεων, δημιούργησαν το έδαφος για τη μεταβολή των στρατηγικών πλάνων της ρωσικής Ανώτατης Διοίκησης […]».[vi]

Έως το 1944, στο ανατολικό μέτωπο, ο Κόκκινος Στρατός αντιμετώπιζε τη Βέρμαχτ και τα SS ουσιαστικά μόνος. Μόνο όταν τον Ιούνιο του 1944 κατέστη σαφές ότι η ΕΣΣΔ θα μπορούσε να καταλάβει, από μόνη της, τη Γερμανία επιχειρήθηκε επιτυχώς η δυτική απόβαση στην Νορμανδία και στη συνέχεια οι δυτικές χώρες επιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου για την κατάληψη στρατηγικών θέσεων μέσα στο γερμανικό έδαφος. Τα ανωτέρω αποσπάσματα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις διαφορετικές γεωπολιτικές επιδιώξεις των μεγάλων δυνάμεων που συγκρότησαν τη μεγάλη αντιφασιστική συμμαχία, ήτοι η Σοβιετική Ένωση, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και η Μεγάλη Βρετανία. Αυτή η προβληματική παραπέμπει ευθέως και στις αιτίες έναρξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ανά χείρας σημείωμα αποτελεί ένα ελάχιστο αρχειακό δείγμα του υπό έκδοση αφιερώματος του περιοδικού Κρίση, το οποίο αφιερώνεται στα 75 χρόνια από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ειδικό αυτό τεύχος θα κυκλοφορήσει τον Μάιο του 2020 από τις εκδόσεις Τόπος: Γράφουν ο ιστορικός και ανώτερος διπλωμάτης της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, Βαλεντίν Φάλιν (Валентин Фалин), η γνωστή Ρωσίδα ιστορικός Νατάλια Ναροτσνίτσκαγια (Наталия Нарочницкая), ο Ρώσος μελετητής του αναρχικού κινήματος Ντμίτρι Ρουμπλιώφ (Дмитрий Рублев), οι διδάκτορες ιστορίας Γιώργος Μιχαηλίδης και Δόμνα Κόφφα και ο συντάκτης του ανά χείρας σημειώματος. Η ειδική αυτή έκδοση του περιοδικού Κρίση συνοδεύεται και από ένα αναλυτικό επίμετρο (χρονολόγιο, επιλογή αρχείων, φωτογραφίες). Στο σημείο αυτό, είναι αναγκαίο να τονίσουμε ότι οι σύγχρονες μελέτες επί της ανωτέρω θεματικής που αναδεικνύονται στην Ελλάδα συγγράφονται, κατά συντριπτική πλειοψηφία, δίχως την παράθεση πρωτογενών αρχειακών τεκμηρίων, προερχόμενων από την πρώην Σοβιετική Ένωση, δηλαδή τη σημερινή Ρωσική Ομοσπονδία και τις δεκατέσσερις (14) πρώην σοβιετικές Δημοκρατίες. Αυτό το αντικειμενικό κενό καλείται να καλύψει, εν μέρει, η έκδοση του περιοδικού Κρίση. Ο σκοπός του ειδικού αυτού τεύχους είναι κατά συνέπεια η έναρξη ενός γόνιμου διαλόγου γύρω από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ολοκληρώθηκε στην Ευρώπη την 9^η Μαΐου του 1945 όταν ο χιτλερικός στρατιωτικός «μηχανισμός καταστροφής» συνθηκολόγησε άνευ όρων. Το οριστικό τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έλαβε χώρα στις 3 Σεπτεμβρίου του 1945 μετά τη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας: Είχε μεσολαβήσει η ρίψη ατομικών βομβών από τις ΗΠΑ στη Χιροσίμα, την 6^η Αυγούστου του 1945, και στο Ναγκασάκι 3 ημέρες αργότερα.

*Ο Νίκος Παπαδάτος είναι διδάκτωρ ιστορίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης και επισκέπτης καθηγητής στο τμήμα Ιστορίας, Πολιτικών Κομμάτων και Κοινωνικών Κινημάτων του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας Λομονόσοφ.

[i] Выставка достижений народного хозяйства – Έκθεση Επιτευγμάτων της Εθνικής Οικονομίας. Ο εν λόγω εκθεσιακός χώρος, ο οποίος σε πολλά σημεία του θυμίζει και εθνικό κήπο, άνοιξε τις πύλες του την 1^η Αυγούστου του 1939 και αποτελεί ένα πολυφωνικό πολιτισμικό κέντρο όπου συμπλέκονται μουσεία, εκθεσιακοί χώροι και πολιτισμικές πρωτοβουλίες με ιδιαίτερη έμφαση στο πρόσφατο σοβιετικό παρελθόν της Ρωσίας.

[ii] Στον αριθμό αυτό συνυπολογίζονται οι αγνοούμενοι και όσοι έμειναν ανάπηροι με αδυναμία να εργαστούν μετά το τέλος των εχθροπραξιών.

[iii] ПРАВДА, 2 Φεβρουαρίου 1943.

[iv] РГАСПИ, 558/11/257, φ.13–14. Ρωσικά Κρατικά Αρχεία Κοινωνικής και Πολιτικής Ιστορίας.

[v] Η στρατιωτική επιχείρηση «Επιχείρηση Πυρσός» έλαβε χώρα στη βόρεια Αφρική (8-16 Νοεμβρίου του 1942).

(«Operation Torch»). Πρόκειται για τη διείσδυση των Βρετανικών δυνάμεων εναντίον των δυνάμεων του Γ’ Ράιχ.

[vi] РГАСПИ, 558/11/257, φ.20–22.