Καθώς χαλαρώνουν τα μέτρα του lockdown σε Ευρώπη και Αμερική, ένα από τα ηθικά διλήμματα που επανέρχονται είναι η ανθρώπινη ζωή έναντι της επανεκκίνησης της οικονομίας: Πότε το κόστος σε ανθρώπινες ζωές είναι ανεκτό προκειμένου να πάρει μπροστά η οικονομία; Ηδη συζητείται, σε χώρες που δεν πλήρωσαν βαρύ τίμημα για τον κορωνοϊό, αν το lockdown διήρκεσε υπερβολικά πολύ. Αλλά και σε χώρες που έχουν πολλές ανθρώπινες απώλειες, όπως οι ΗΠΑ, μαίνεται η συζήτηση για το αν η προσπάθεια να σωθούν οι ηλικιωμένοι αξίζει το πλήγμα στην οικονομία.
Ο πρόεδρος της Μπούντεσταγκ Βόλφγκανγκ Σόιμπλε δήλωσε πριν από λίγες ημέρες ότι «δεν είναι απόλυτο» πως η διάσωση της ανθρώπινης ζωής έχει προτεραιότητα έναντι των πάντων. Ζήτησε μεγαλύτερη ισορροπία ανάμεσα στη δημόσια υγεία και στις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις μιας παρατεταμένης παράλυσης της οικονομίας. «Δεν πρέπει να αφήνουμε τις αποφάσεις μόνο στους λοιμωξιολόγους, αλλά να συνεκτιμούμε τις οικονομικές, κοινωνικές, ψυχολογικές και άλλες επιπτώσεις» είπε σε συνέντευξή του.
Ο Φρίντριχ Μερτς, επικρατέστερος για την προεδρία του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος (CDU), έχει την ίδια άποψη με τον Σόιμπλε: επέκρινε το γεγονός ότι τις τελευταίες εβδομάδες περιορίζονται σημαντικά αρκετά βασικά δικαιώματα, καθώς το γερμανικό Σύνταγμα «δεν ιεραρχεί τα δικαιώματα». Με άλλα λόγια, η προστασία του δικαιώματος στη ζωή δεν μπορεί να καταπατά άλλα δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην εργασία.
Το θέμα είναι ηθικά δύσκολο. Για πολλούς αποτελεί ταμπού. Αλλοι σοκάρονται από την κυνική παραδοχή ότι η ανθρώπινη ζωή μπαίνει σε μια ζυγαριά και βαραίνει λιγότερο από το χρήμα. Ακόμη και αν βαραίνει περισσότερο, υπάρχουν εκείνοι που προσβάλλονται από το γεγονός και μόνο ότι μπαίνει μια τιμή στην ανθρώπινη ζωή.
Στη Βόρεια Ιταλία, όπου το σύστημα υγείας πιέστηκε λόγω έλλειψης κλινών στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας, το ηθικό δίλημμα ήταν ποιου ασθενούς η ζωή να σωθεί, ωστόσο η σύγκριση γινόταν ανάμεσα σε δυο ανθρώπινες ζωές. Σήμερα που αρχίζει η σταδιακή άρση των περιοριστικών μέτρων, το δίλημμα είναι «ανθρώπινη ζωή ή οικονομία». Και αρκετοί απαντούν «οικονομία», συχνά με το επιχείρημα ότι και η κατεστραμμένη οικονομία κοστίζει σε ανθρώπινες ζωές.
Η σκοτεινή πλευρά της Σουηδίας
Η Στοκχόλμη έλαβε τα λιγότερα μέτρα στην Ευρώπη για τον κορωνοϊό. Κράτησε εστιατόρια, καταστήματα, μπαρ και σχολεία ανοιχτά, ενώ η αστυνομία δεν επιβάλλει πρόστιμα αν δεν τηρείται η κοινωνική απόσταση, αλλά κάνει συστάσεις. «Τους πεζούς που φορούν μάσκα τους κοιτούν σαν να ήρθαν από τον Αρη» έγραψε η ανταποκρίτρια των «New York Times» στη Σουηδία.
Παρά την απουσία μέτρων, η Σουηδία πλήττεται λιγότερο από άλλες χώρες από τον COVID-19, αλλά πολύ περισσότερο από τις γειτονικές της σκανδιναβικές. Ομως υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά σε αυτό, την οποία αναγνώρισαν οι σουηδικές αρχές της δημόσιας υγείας, που παραδέχονται ότι οι γηραιότεροι επλήγησαν πολύ χειρότερα από τον κορωνοϊό, ο οποίος εξαπλώθηκε στο 75% των οίκων ευγηρίας της Στοκχόλμης. Η προσέγγιση αυτή δεν έσωσε τη σουηδική οικονομία, που αναμένεται να συρρικνωθεί κατά 7% εφέτος, όμως, όπως τονίζει η κυβέρνηση, «τα εστιατόρια και τα κομμωτήρια έχουν επηρεαστεί λιγότερο απ’ όσο σε άλλες χώρες».
Οταν θα έχει αντιμετωπιστεί η κρίση, η Σουηδία θα αναγκαστεί να αναγνωρίσει το ότι απέτυχε με τους άνω των 70 ετών, που αποτελούν το 86% των θανάτων, παραδέχτηκε ο Αντερς Τέγκνελ, ο επικεφαλής επιδημιολόγος της χώρας, ο «σουηδός Τσιόδρας».
Αμερικανική ηθική
Η προτεσταντική ηθική της Βόρειας Ευρώπης, που κατά τον Μαξ Βέμπερ γέννησε τον καπιταλισμό, δίνει έμφαση στη σκληρή εργασία, στην πειθαρχία και στη λιτότητα. Η αμερικανική ηθική έχει την τάση να αντιμετωπίζει την ασθένεια σαν τιμωρία, όπως τις επιδημίες χολέρας στη Νέα Υόρκη το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, που θεωρήθηκαν τιμωρία για την ανηθικότητα των μεταναστών (κυρίως Ιρλανδών και Ιταλών), ή το AIDS, που αρχικά είχε ονομαστεί GRID (Gay-Related Immune Deficiency, δηλαδή ανοσολογική ανεπάρκεια που σχετίζεται με την ομοφυλοφιλία).
Στις ΗΠΑ, η ευθύνη για τον COVID-19 αποδόθηκε αρχικά στους Κινέζους. Ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ τον αποκαλούσε «κινεζικό ιό» και ο υπουργός Εξωτερικών Μάικ Πομπέο «ιό της Ουχάν». Η επίρριψη της ευθύνης σε άλλους, όπως στους Κινέζους, αποφεύγει την εξέταση των παραγόντων, κυρίως στους τομείς της περίθαλψης και της εργασίας, που επιδείνωσαν την επιδημία του κορωνοϊού στους Αμερικανούς. Και η επίρριψη της ευθύνης στους νοσούντες (ότι δεν τήρησαν σωστά τα μέτρα πρόληψης) ενισχύει τη νοοτροπία του «εγώ δεν θα αρρωστήσω» και τις φωνές για άρση των μέτρων της κοινωνικής απομόνωσης που βοούν στις ΗΠΑ, κυρίως από οπαδούς του Τραμπ.
Αξίζουν οι ζωές που σώθηκαν χάρη στην κοινωνική απομάκρυνση, το κόστος από την απώλεια θέσεων εργασίας και από τη συρρίκνωση της οικονομίας; Αμερικανοί οικονομολόγοι αναλύουν τα οφέλη έναντι του κόστους του lockdown και για να τα υπολογίσουν βάζουν μια τιμή στη ζωή του ανθρώπου.
Στις ΗΠΑ, η ανθρώπινη ζωή αποτιμάται από τους ειδικούς μεταξύ 8 και 10 εκατ. δολαρίων – πολύ περισσότερο από τα 2,4 εκατ. δολάρια που θα κερδίσει κατά μέσο σε ολόκληρη την καριέρα του ένας πτυχιούχος Αμερικανός. Περίπου 100.000 άνθρωποι θα πεθάνουν από τον κορωνοϊό παρά το lockdown σε πολλές Πολιτείες, αλλά αν δεν είχε ληφθεί κανένα μέτρο θα πέθαιναν δύο εκατομμύρια.
Σύμφωνα με το περιοδικό «Forbes», η διάσωση περισσότερων ζωών ήταν η σωστή απόφαση από οικονομική άποψη και αυτό χωρίς να υπολογίσουμε το κόστος από την ιατρική περίθαλψη των πολλών περισσοτέρων που θα ασθενούσαν χωρίς τα μέτρα κοινωνικής απόστασης. Αλλωστε η οικονομική ύφεση δεν θα είχε αποφευχθεί ούτως ή άλλως, καθώς ο κόσμος δεν θα πήγαινε από μόνος του στα μαγαζιά και στα εστιατόρια ή θα απουσίαζε από τη δουλειά του για να προστατευτεί από τον COVID-19, ρίχνοντας την οικονομία σε ύφεση.
Αναπόφευκτη η οικονομική ύφεση
«Οι ίδιες οι πανδημίες ρίχνουν σε ύφεση την οικονομία, όχι τα μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας» έγραψε στο Bloomberg ο Γκέρνοτ Ουάγκνερ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, ειδικός στην οικονομία του κλίματος. Παρομοιάζοντας τη συζήτηση για τα μέτρα αναχαίτισης του κορωνοϊού με εκείνη για τα μέτρα κατά της κλιματικής αλλαγής, διαπιστώνει ότι και στις δύο περιπτώσεις το οικονομικό κόστος των μέτρων που λαμβάνονται είναι εύκολα μετρήσιμο, ενώ το κέρδος από αυτά πολύ δυσκολότερο να υπολογιστεί. «Η ετυμηγορία όμως είναι σαφής: το κλείσιμο της οικονομίας για να περιοριστεί ο ιός αξίζει το κόστος».
Σύμφωνα με την Τεχνολογική Επιθεώρηση του Πανεπιστημίου ΜΙΤ, το δίλημμα «οικονομία εναντίον δημόσιας υγείας» στην πραγματικότητα δεν υφίσταται, καθώς «το κλείσιμο της οικονομίας αποτελεί τον γρηγορότερο τρόπο για να επανεκκινήσει» – δηλαδή δεν ισχύει αυτό που είπε ο Τραμπ, αντιτιθέμενος στο lockdown, ότι η θεραπεία δεν μπορεί να κοστίζει περισσότερο από την ίδια την ασθένεια».
Σύμφωνα με τον Εμίλ Βέρνερ, οικονομολόγο στη Σχολή Σλόαν του ΜΙΤ, «η επιλογή είναι μεταξύ του αν θα επέμβουμε – και η οικονομία θα πληγεί άσχημα σήμερα, αλλά θα βελτιωθεί στο μέλλον – και του αν δεν θα κάνουμε τίποτε και η πανδημία θα βγει εκτός ελέγχου καταστρέφοντας την οικονομία». Γιατί ποιος δεν θα φοβάται να πάει εστιατόριο ή σινεμά όταν δίπλα του πεθαίνουν εκατομμύρια;
«Η ύφεση είναι αναπόφευκτη σε κάθε σενάριο» λέει ο Σέρτζιο Ρέμπελο, οικονομολόγος στη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων Κέλογκ του Πανεπιστημίου Νορθουέστερν. «Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι ακόμη και αν δεν κάνουμε τίποτε για τον περιορισμό της διάδοσης του ιού, θα επέλθει ύφεση». Σε μελέτη για τις οικονομικές επιπτώσεις του lockdown, που εκπόνησε μαζί με τον Μάρτιν Αϊχενμπομ από το ίδιο πανεπιστήμιο, βρήκε ότι υπάρχει ένα όριο στις οικονομικές θυσίες που πρέπει να γίνουν. Πέρα από το όριο αυτό, δεν αξίζει να χαθεί περισσότερη οικονομική δραστηριότητα για να σωθούν περισσότερες ζωές.
Οι ηλικιωμένοι και οι αδύναμοι θυσία στον βωμό της οικονομίας
Υπάρχουν και εκείνοι που ζητούν να θυσιαστούν οι ηλικιωμένοι και οι αδύναμοι στον βωμό της οικονομίας. Οπως ο Κέισι Μάλιγκαν, πρώην επικεφαλής σύμβουλος του Τραμπ για την οικονομία, ο οποίος θεωρεί ότι το πάγωμα της οικονομικής δραστηριότητας για να περιοριστεί ο ιός επιφέρει μεγαλύτερο πλήγμα από το να αφεθεί ο ιός να κάνει τον κύκλο του. «Δίνουμε πολύ μεγάλο βάρος στη διάσωση ζωών» είπε στους «New York Times». «Αλλά αυτός δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν».
Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία εκτιμά και άλλα πράγματα εκτός από την ανθρώπινη ζωή, όπως τις θέσεις εργασίας και την ευμάρεια. «Αν ο κόσμος γίνει φτωχότερος, θα υπάρξουν επιπτώσεις και στην υγεία» λέει ο Κιπ Βισκούσι, οικονομολόγος στο Πανεπιστήμιο Βάντερμπιλτ.
Η συζήτηση μπαίνει σε ακόμη πιο επικίνδυνα νερά αν συγκρίνουμε τη ζωή ενός γέρου με εκείνη ενός νέου: Αξίζουν να σωθούν το ίδιο; Ο Νταν Πάτρικ, αντικυβερνήτης του Τέξας, δήλωσε πρόσφατα στο κανάλι Fox News ότι οι γηραιότεροι θα όφειλαν να προθυμοποιηθούν να πεθάνουν από τον COVID-19 προκειμένου να σώσουν την οικονομία για τους νεότερους. Η άποψη αυτή, παρ’ ότι βασίζεται σαφώς στην παραδοχή ότι ένα τμήμα της κοινωνίας είναι αναλώσιμο, αναπαράχθηκε κατά κόρον στους συντηρητικούς αμερικανικούς κύκλους και όχι μόνο.
Ο Τζέρεμι Ουόρνερ, υποδιευθυντής της βρετανικής εφημερίδας «Telegraph», το προχώρησε παραπέρα υποστηρίζοντας ότι «ο COVID-19 μπορεί να αποδειχθεί ακόμη και ελαφρώς ευεργετικός σε μακροχρόνιο επίπεδο καθώς εξολοθρεύει δυσανάλογα τα γηραιότερα εξαρτημένα άτομα».
Ση Βρετανία, οι θάνατοι από κορωνοϊό στους οίκους ευγηρίας δεν προσμετρώνται στον επίσημο καθημερινό απολογισμό. «Αυτό ενισχύει την άποψη ότι δεν μετρούν» έγραψε ο «Guardian» αναφερόμενος στο ότι μερικοί αντιμετωπίζουν τους θανάτους των άνω των 70 ετών και όσων έχουν υποκείμενα νοσήματα ως «φυσική τάξη των πραγμάτων». Αυτό υποδηλώνει «μια προκατάληψη για τους γηραιότερους που υπέβοσκε στη βρετανική κουλτούρα».
Την προκατάληψη αυτή επεδείκνυε αρχικά και ο βρετανός πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον, ο οποίος καθυστέρησε πολύ να πάρει μέτρα για τον κορωνοϊό, προσπαθώντας να πετύχει την ανοσία της αγέλης, και ας την πλήρωναν οι γηραιότεροι. Μόνο όταν αρρώστησε βαριά και ο ίδιος, έκανε στροφή 180 μοιρών στη θεώρησή του.
Στην παρούσα συζήτηση για τη γρηγορότερη ή μη άρση των lockdown, ο «Economist» έγραψε ότι «εν τέλει, ακόμη και αν πεθάνουν πολλοί, το κόστος της κοινωνικής απομάκρυνσης θα ξεπεράσει τα οφέλη. Αυτή είναι μια πλευρά των συμβιβασμών που κανείς δεν είναι έτοιμος να παραδεχτεί».
Οχι και κανείς. Στη Δανία, από τις πρώτες χώρες που χαλάρωσαν τα μέτρα για τον κορωνοϊό, πολλοί δυσανασχετούν για το ότι η προστασία των γηραιότερων και των ευάλωτων βρισκόταν στο επίκεντρο των χειρισμών.
Η σουηδική εφημερίδα «Dagens Industri» υποστήριξε ότι «πολλή από τη δουλειά για την καταπολέμηση του κορωνοϊού γίνεται από τους νέους, ενώ υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανθρώπων άνω των 70 που αγνοούν τις συστάσεις να μείνουν μέσα. Ποιο μέλλον αναμένει τους νέους; Θα υπάρχουν δουλειές; Οι πολιτικοί πρέπει να βεβαιωθούν ότι η νέα γενιά δεν θα αφεθεί να αντιμετωπίσει μαζική ανεργία και ένα κράτος πρόνοιας χωρίς πόρους. Δεν απειλούνται μόνο οι γηραιότεροι».
