Η πρόσφατη συζήτηση για τις οδηγίες για τη χρήση μασκών από τον γενικό πληθυσμό, πήρε σε ορισμένες στιγμές τη μορφή μιας αμφισβήτησης της ικανότητας των επιστημόνων να προσφέρουν συνεκτική ενημέρωση.
Στην πραγματικότητα, αυτό που ήρθε στο προσκήνιο ήταν η αναμέτρησή μας με μια θεμελιώδη αντίφαση που διαπερνά τις σύγχρονες κοινωνίες.
Από τη μια στηριζόμαστε, περισσότερο παρά ποτέ στην επιστήμη και στις τεχνικές εφαρμογές της, σε όλες τις όψεις της ζωής μας και κατεξοχήν σε ό,τι αφορά την ασφάλειά μας έναντι πιθανών κινδύνων.
Από την άλλη, η ίδια η επιστήμη όταν αναμετριέται με πρωτόγνωρες καταστάσεις όπως είναι μια πανδημία από νέο παθογόνο, συχνά διαπιστώνει αβεβαιότητες και η ίδια η γνώση της εξελίσσεται μαζί με το φαινόμενο.
Για τους ίδιους τους επιστήμονες η ύπαρξη αβεβαιοτήτων, δεδομένων που διορθώνουν τις αρχικές εκτιμήσεις ή ακόμη και τις αναιρούν και διαρκούς μετασχηματισμού του ίδιου του εννοιολογικού πλαισίου, είναι κομμάτι της πραγματικότητας της επιστημονικής έρευνας.
Για την κοινωνία, που αναζητά σταθερά σημεία αναφοράς, ιδίως στο έδαφος μιας κρίσης άλλων πολιτικών θεσμών, αυτό γεννά μια επιπλέον ανασφάλεια.
Μια πανδημία που αλλάζει τα δεδομένα
Σε αντίθεση, με μια εικόνα που μπορεί να έχουμε, μια τέτοια πανδημία είναι μια ριζικά πρωτότυπη συνθήκη, παρά τη μεγάλη γνώση που μπορεί να έχουμε για τους ιούς γενικά, τους κοροναϊούς ειδικότερα και της επιδημίες και πανδημίες από ιούς που επηρεάζουν το αναπνευστικό σύστημα.
Από εκεί και πέρα το πώς ακριβώς θα εξελιχθεί μια τέτοια πανδημία, δεν είναι κάτι που μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων, καθώς η γνώση συγκεντρώνεται μαζί με την εξέλιξη του φαινομένου.
Αυτό εξηγεί επίσης και τα όρια που μπορεί να έχουν μαθηματικά μοντέλα. Όχι γιατί δεν στηρίζονται σε εξαιρετικά εξελιγμένα μαθηματικά εργαλεία, αλλά γιατί ορισμένες από τις αφετηριακές υποθέσεις τους, δεν παύουν να είναι υποθέσεις που μπορεί να τροποποιηθούν ανάλογα με τα δεδομένα που διαρκώς σωρεύονται.
Για παράδειγμα ακόμη και τώρα χωρίς μεγάλους ελέγχους στον πληθυσμό, όπως αυτοί που ξεκινούν σε αρκετές χώρες, δεν έχουμε μια πλήρη εικόνα της κλίμακας στην οποία έχει μεταδοθεί ο ιός και άρα την πραγματική θνησιμότητα.
Μια διαδικασία μάθησης
Στην πραγματικότητα στοιχείο της επιστήμης είναι η διαρκής μάθηση, η διαρκής εξέλιξη της γνώσης.
Ας πάρουμε τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης. Πρακτικά μέχρι την τωρινή πανδημία ποτέ δεν είχαν δοκιμαστεί σε τέτοια κλίμακα. Αποτελούσαν κατά βάση μια υπόθεση εργασίας που στηρίζονταν φυσικά στη γνώση που έχουμε για τη μετάδοση τέτοιων ιών και τη σημασία της κοινωνικής συναναστροφής και επιμέρους ιστορικές πληροφορίες ή αποσπασματικές εφαρμογές. Τώρα εφαρμόστηκαν και τώρα μπορούμε να διαπιστώσουμε ποια είναι η πραγματική αποτελεσματικότητά τους και αυτό σίγουρα θα βοηθήσει και το σχεδιασμό για το μέλλον.
Το ίδιο ισχύει ακόμη και για ζητήματα όπως η χρήση μασκών. Αφήνοντας κατά μέρος το εύλογο ζήτημα ότι τουλάχιστον στην αρχή υπήρχε ανάγκη να εξασφαλιστεί επάρκεια μασκών για το νοσηλευτικό προσωπικό, το ποια είναι η αποτελεσματικότητα στη χρήση τους από τον γενικό πληθυσμό είναι επίσης κάτι που θα διαπιστωθεί στη διάρκεια αυτής της πανδημίας.
Αντίστοιχα, όσο συγκεντρώνονται κλινικά δεδομένα από τη νοσηλεία ασθενών αποκτούμε και καλύτερη εικόνα για το πώς εξελίσσονται τα βαριά περιστατικά και αντίστοιχα συνεχίζονται οι δοκιμές για το ποια φαρμακευτικά σκευάσματα μπορούν να είναι αποτελεσματικά μαζί φυσικά με την έρευνα για τα εμβόλια.
Ο πειρασμός του ανορθολογισμού
Την ίδια στιγμή η υπαρκτή αβεβαιότητα που διαπερνά και την πραγματική αναμέτρηση της επιστήμης με ένα φαινόμενο όπως μια πανδημία, όντως αφήνει περιθώριο να εμφανιστούν διάφορες παραλλαγές ανορθολογισμού, συμπεριλαμβανομένων και όλων των απαραίτητων θεωριών συνωμοσίας.
Αυτό έχει να κάνει ακριβώς με τη μεγάλη ανάγκη μας να έχουμε σιγουριά, να έχουμε συνεκτικά αφηγήματα, προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Είναι η υπαρξιακή μας αγωνία μπροστά στη διαχείριση του βιώματος του κινδύνου που μια τέτοια πανδημία συνεπάγεται που μας οδηγεί συχνά στο να υιοθετήσουμε αφηγήματα απλώς και μόνο επειδή δίνουν την ψευδαίσθηση ότι απαντούν σε όλα τα ερωτήματα.
Όμως, αυτό που είναι τα κάνει και ακόμη πιο επικίνδυνα.
Η πραγματική δύναμη της επιστήμης
Στην πραγματικότητα η διαπίστωση αβεβαιοτήτων, απρόβλεπτων κινδύνων, ή έστω ενεργών και πιθανών ρίσκων είναι αναπόσπαστο κομμάτι της επιστημονικής σκέψης και έρευνας.
Για την ακρίβεια το ίδιο το γεγονός ότι η επιστήμη καταγράφει αβεβαιότητες, πιθανότητες και ενίοτε ανοιχτά ερωτήματα είναι η απόδειξη ότι όντως αποτελεί έναν ορθολογικό μηχανισμό που παράγει πραγματική επιστημονική γνώση και δεν καταλήγει να είναι μια παραλλαγή «μαγικής σκέψης».
Και αυτός είναι ο μηχανισμός που τελικά καταλήγει στο να αποκτούμε γνώση, έγκυρη και σαφή.
Η επιστήμη συνδέθηκε σε όλη την περίοδο της νεωτερικότητας με τη χειραφέτηση των ανθρώπων. Την απαλλαγή από τη δεισιδαιμονία και το φόβο για το άγνωστο. Την απελευθέρωση από την αίσθηση της διαρκούς απειλής.
Όμως, η χειραφέτηση από το φόβο, κάποιες φορές σημαίνει και την αναγνώριση του κινδύνου. Όχι για να υποταχθούμε σε αυτόν, αλλά για να μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε και να τον αντιπαλεύουμε.
Η αναγνώριση των πραγματικών αβεβαιοτήτων που μας περιβάλλουν, στο βαθμό που μας βοηθάει ταυτόχρονα να κοιτάξουμε κατάματα τον φόβο και να τον πολεμήσουμε, είναι κομμάτι του πραγματικού χειραφετητικού ρόλου της επιστήμης.
