Πριν από μερικά χρόνια με δημοσιεύματα στον Τύπο θρηνούσαμε την κατεδάφιση του σπιτιού όπου γεννήθηκε ο Μενέλαος Λουντέμης στον Εξαπλάτανο Αλμωπίας. Το οποίο, αν και είχε κριθεί διατηρητέο, αφέθηκε στη μοίρα του έως τη στιγμή που ή θα έπεφτε μόνο του (εντελώς ακατάλληλο πλέον για να κατοικηθεί) ή θα το έριχναν λόγω επικινδυνότητας, όπως και αποφασίστηκε.
Δεν πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση κραυγαλέας αδιαφορίας μπροστά στην εθνική πολιτιστική κληρονομιά μας – γιατί αυτό είναι τα σπίτια όπου γεννήθηκαν ή έζησαν μέρος της ζωής τους οι πνευματικοί μας άνθρωποι. Σε άλλες χώρες, ούτε το σπίτι στην Πλάκα όπου πέθανε (στις 27 Φεβρουαρίου 1943) ο Κωστής Παλαμάς, ούτε το σπίτι στα Εξάρχεια όπου έζησε για περισσότερα από 40 χρόνια και αυτοκτόνησε (στις 8 Ιανουαρίου 1944) ο Ναπολέων Λαπαθιώτης θα ρήμαζαν θεόκλειστα και εγκαταλελειμμένα. Θα είχαν αξιοποιηθεί και θα απέφεραν έσοδα στην τοπική κοινωνία.
Το ίδιο και το διαμέρισμα στην οδό Πατησίων όπου έζησε τα νεανικά της χρόνια η Μαρία Κάλλας, το μικρό εξοχικό του Αγγελου Σικελιανού στη Σαλαμίνα ή το σπίτι του Γιάννη Σκαρίμπα στη Χαλκίδα, που επίσης κατεδαφίστηκε, παρά τις προσπάθειες να κηρυχθεί διατηρητέο. Ωστόσο τις κατοικίες από όπου πέρασαν σημαντικές προσωπικότητες των τεχνών και των γραμμάτων, και που εμείς τις αφήνουμε να γκρεμιστούν, άλλοι λαοί, οι οποίοι ως φαίνεται σέβονται περισσότερο το παρελθόν τους αλλά και καταλαβαίνουν το συμφέρον τους και πράττουν αναλόγως, τις μετατρέπουν σε μουσεία.
Ενα πιάνο στο σαλόνι
Ετσι, το διαμέρισμα όπου ζούσε ο Ερρίκος Ιψεν με την οικογένειά του στο κέντρο του Οσλο, απέναντι από τα ανάκτορα και σε απόσταση αναπνοής από το Εθνικό Θέατρο όπου παρουσιάζονταν τα έργα του, σήμερα λειτουργεί ως ένα μικρό, κομψό μουσείο. Τα έπιπλα της κυρίας Ιψεν βρίσκονται ακόμη (περίπου) στη θέση στην οποία εκείνη τα είχε βάλει. Το ίδιο και το πιάνο, το οποίο, όπως μας αποκάλυψε η ξεναγός την ημέρα της επίσκεψής μας, το είχαν αγοράσει μόνο και μόνο επειδή εθεωρείτο απαραίτητο αξεσουάρ της υψηλής κοινωνίας, αφού κανένας από τους Ιψεν δεν ήξερε να παίζει.
Εχουν τις ιστορίες τους τα σπίτια-μουσεία, άλλες αστείες και χαριτωμένες, όπως αυτές που ακούσαμε στο σπίτι του κορυφαίου νορβηγού δραματουργού, άλλες τρυφερές, όπως εκείνη που «διηγείται» το ονειρεμένο σπίτι του Γιαν Σιμπέλιους, περίπου μία ώρα βορείως του Ελσίνκι: η ευρύχωρη μονοκατοικία που περιβάλλεται από μια καταπράσινη έκταση έχει όνομα, λέγεται «Αϊνόλα», δηλαδή το μέρος της Αϊνό (Σιμπέλιους), της γυναίκας που στάθηκε με αγάπη στο πλευρό του συνθέτη για περισσότερα από 60 χρόνια. Το ζευγάρι βρίσκεται θαμμένο στον κήπο, με το όνομα του Γιαν γραμμένο στον κοινό τάφο με μεγάλα γράμματα και το όνομα της Αϊνό με πολύ μικρότερα, έπειτα από δική της επιθυμία. Μαζί αναπαύονται με μια κρύπτη στον βράχο, εκεί όπου σκάει το κύμα, στον παραθαλάσσιο κήπο του αγαπημένου τους σπιτιού στο Τρολτχάουγκεν της Νορβηγίας (πολύ κοντά στο Μπέργκεν) και ο συνθέτης Εντβαρντ Γκριγκ με τη γυναίκα του (και πρώτη εξαδέλφη του) Νίνα, πηγή έμπνευσης (και πρώτη ερμηνεύτρια) πολλών έργων του. Δίπλα στο πανέμορφο ξύλινο σπίτι τους με τα δαντελένια κουρτινάκια και τα ατμοσφαιρικά φωτιστικά έχει χτιστεί μικρή αίθουσα συναυλιών όπου διοργανώνονται εκδηλώσεις και διαγωνισμοί.
Η μουσική θαρρείς πως αντηχεί ακόμη στη θαυμάσια βίλα του Τζουζέπε Βέρντι και της συζύγου του, υψιφώνου Τζουζεπίνας Στρεπόνι, στη Sant’Agata κοντά στην Πιατσέντσα, το ίδιο και στο διαμέρισμα όπου γεννήθηκε ο Τζάκομο Πουτσίνι στη Λούκα. Στο σπίτι όπου γεννήθηκε και έζησε το παιδικά του χρόνια ο Μπετόβεν στη Βόννη εκτίθεται το τελευταίο πιάνο του, ενώ επισκέψιμο είναι το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Μότσαρτ στο Σάλτσμπουργκ (Getreidegasse 9), όπως και ένα από τα σπίτια όπου έμεινε στη Βιέννη (οδός Domgasse 5).
Τα ησυχαστήρια των συγγραφέων
Αν το κέντρο των σπιτιών των μουσικών είναι το πιάνο τους, το όργανο στο οποίο συνέθεσαν τα έργα τους, κέντρο στα σπίτια των λογοτεχνών είναι το γραφείο τους, το έπιπλο ή ο χώρος όπου έγραφαν τα κείμενά τους.
Στο μικρό διαμέρισμα του Αυγούστου Στρίντμπεργκ στη Στοκχόλμη (με το λευκό κοστούμι του να κρέμεται πίσω από μία πόρτα), στο ευρύχωρο σπίτι της Κάρεν Μπλίξεν έξω από την Κοπεγχάγη (όπου βρίσκεται και ο τάφος της), στο χτισμένο το 1778 σπίτι των αδελφών Μπροντέ στο Χάουορθ του Δυτικού Γιορκσάιρ, στη λονδρέζικη βικτωριανή κατοικία του Καρόλου Ντίκενς (48 Doughty Street) και στο διαμέρισμα του Οσκαρ Γουάιλντ στο Δουβλίνο νομίζεις πως ακούς ακόμη το θρόισμα των χαρτιών την ώρα της δημιουργίας.
Το Monk’s House της Βιρτζίνια Γουλφ στο Ανατολικό Σάσεξ της Αγγλίας είναι μια κατοικία του 16ου αιώνα που έχει χαρακτηριστεί Εθνικό Μνημείο: εκεί, σε ένα ξύλινο παράσπιτο μέσα στον κήπο, η συγγραφέας έγραψε μερικά από τα σημαντικότερα έργα της. Το σπίτι του Ερνεστ Χεμινγκγουέι στο Κι Γουέστ της Φλόριδας είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό: χτίστηκε το 1851, σε στυλ αποικιακό, έχει μεγάλες μπαλκονόπορτες που οδηγούν σε έναν επίσης μεγάλο κήπο και διαθέτει τεράστια πισίνα.
Εντυπωσιακότατο είναι και το καστρόσπιτο, βγαλμένο νομίζεις από ταινία του Ντίσνεϊ, όπου έζησαν ο Μαρκ Τουέιν και η σύζυγός του από το 1874 έως το 1891. Βρίσκεται στο Χάρτφορντ του Κονέκτικατ. Πρόκειται για ένα τριώροφο κτίριο γοτθικής αρχιτεκτονικής, 1.070 τ.μ., με 25 δωμάτια! Ο συγγραφέας το αγαπούσε ιδιαίτερα, έλεγε μάλιστα πως «είναι σπίτι με όλη τη σημασία της λέξης!».
Σε μουσείο έχει μετατραπεί και το σπίτι στο Αμερστ της Μασαχουσέτης όπου η Εμιλι Ντίκινσον έζησε απομονωμένη, με μοναδική συντροφιά τους στενότερους συγγενείς της, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της. Εχει και αυτό χαρακτηριστεί εθνικό μνημείο και είναι η πρώτη κατοικία από τούβλα που φτιάχτηκε στην αμερικανική κωμόπολη. Οσο για το μέγαρο της Place des Vosges, στη συνοικία Μαρέ στο Παρίσι, όπου έζησε επί 16 χρόνια ο Βίκτωρ Ουγκό, και αυτό λειτουργεί από το 1903 ως μουσείο αφιερωμένο στη ζωή και στο έργο του. Εκεί αναπαρίσταται το περίφημο «Κόκκινο σαλόνι» όπου ο συγγραφέας διοργάνωνε φιλολογικές συγκεντρώσεις.
Βαμμένα στα χρώματα της έμπνευσης
Υπάρχουν βεβαίως και τα σπίτια που όσο και αν σήμερα μας φαίνονται γοητευτικά, ως κιβωτοί της δημιουργίας καλλιτεχνών που έγιναν είδωλα, έκρυψαν στα δωμάτιά τους πολλή αγωνία και πολύ πόνο! Ενα από τα πιο διάσημα είναι η Caza Azul, το βαμμένο (κυρίως) γαλάζιο σπίτι στο Κογιοακάν, προάστιο της Πόλης του Μεξικού, όπου έζησαν η βασανισμένη (καθηλωμένη στο κρεβάτι έπειτα από ατύχημα στη σπονδυλική στήλη) Φρίντα Κάλο και ο Ντιέγκο Ριβέρα. Χτισμένο στη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική της λατινοαμερικανικής χώρας και βαμμένο με έντονα χρώματα, μοιάζει να βγαίνει από τους πολύχρωμους πίνακες της μεξικάνας καλλιτέχνιδας.
Το 1998 κηρύχθηκε εθνικό μνημείο. Αν το παιχνίδι των χρωμάτων στο σπίτι της Κάλο, σε περίπτωση που δεν γνωρίζεις ποια έμενε εκεί, σε κάνει να υποπτευθείς πως ήταν σίγουρα άνθρωπος με καλλιτεχνικό ταλέντο, μια ματιά στο σπίτι που διατηρούσε στο καταλανικό ψαροχώρι Πορτ Λιγκάτ o Σαλβαντόρ Νταλί επιβεβαιώνει πέραν του ταλέντου και την αστείρευτη φαντασία του σουρεαλιστή ζωγράφου. Ο οποίος πήρε ένα ταπεινό δωμάτιο των 22 τ.μ. για να το επεκτείνει και να το μετατρέψει σε έναν λαβύρινθο με διαδρόμους και δωμάτια γεμάτα παράξενα έπιπλα και κατασκευές. Τοποθετώντας ακόμα και υπερμεγέθη αβγά στις κεραμιδένιες στέγες του.
Στη διακόσμηση έβαλε το χεράκι της και η γυναίκα του (και μούσα του) Γκαλά και το αποτέλεσμα είναι μια κατοικία-μουσείο που μοιάζει με σκηνικό παραμυθιού. Οταν το 1982 η Γκαλά πέθανε, ο Νταλί συντετριμμένος εγκατέλειψε για πάντα το Πορτ Λιγκάτ.
Το σπίτι όπου έζησε ο Ρέμπραντ στο Αμστερνταμ αγοράστηκε το 1906 από τον δήμο της πόλης και ανακαινίστηκε για να λειτουργήσει από το 1911 ως μουσείο. Σήμερα ο επισκέπτης ξεναγείται στο εργαστήριο του καλλιτέχνη και στην αίθουσα όπου συγκέντρωνε εκατοντάδες αντικείμενα, πολλά εκ των οποίων ζωγράφισε στους πίνακές του.
Ενα από τα πιο καλοδιατηρημένα σπίτια-μουσεία της Ευρώπης θεωρείται η μονοκατοικία, στο κέντρο της Μαδρίτης, όπου ο ζωγράφος Χοακίν Σορόγια έζησε με την οικογένειά του από το 1911 έως τον θάνατό του, το 1923. Στα ψηλοτάβανα, ευρύχωρα και αριστοκρατικά επιπλωμένα δωμάτιά του εκτίθενται εκατοντάδες έργα του καλλιτέχνη – στην εντυπωσιακή συλλογή του μουσείου περιλαμβάνονται περισσότεροι από 1.200 πίνακες και σχέδιά του.
To Château du Clos Lucé στη γαλλική πόλη Αμπουάζ υπήρξε κατοικία του Λεονάρντο ντα Βίντσι από το 1516 έως τον θάνατό του, το 1519, γι’ αυτό και έγινε μουσείο αφιερωμένο στο έργο του. Το σπίτι του Κλοντ Μονέ στο Ζιβερνί της Νορμανδίας είναι διάσημο και για τους υπέροχους κήπους του, τους οποίους ο καλλιτέχνης όχι μόνο περιποιούνταν – η κηπουρική ήταν το αγαπημένο χόμπι του – αλλά και ζωγράφιζε. Σε ένα μικρό, τυπικό σπίτι των αμερικανικών προαστίων, στο Ιστ Χάμπτον, μετακόμισαν το 1945 ο Τζάκσον Πόλοκ και η τότε σύζυγός του, επίσης εικαστική καλλιτέχνις, Λι Κράσνερ. Στον αχυρώνα του, τον οποίο μετέτρεψαν σε στούντιο, ο Πόλοκ έφτιαξε μερικά από τα πιο διάσημα έργα του. Εκεί στεγάζεται τώρα το Pollock – Krasner House and Study Center. Με τους φίλους της σύγχρονης τέχνης που το επισκέπτονται να επιβεβαιώνουν πως τα (καλλιτεχνικά) θαύματα μπορούν να γίνουν στα πιο ταπεινά μέρη.
