Το ξέσπασμα της πανδημίας φάνηκε να βρίσκει τις περισσότερες και τους περισσότερους από εμάς απροετοίμαστους να ανταποκριθούμε αλλά και να αναλογιστούμε τις συνέπειες ενός τέτοιου συμβάντος τόσο στον προσωπικό όσο και στον δημόσιο βίο μας. Η ανετοιμότητα των κοινωνιών αλλά και όλων μας είναι ένα πραγματικό αίνιγμα και αξίζει μια ιδιαίτερη ανάλυση. Και αυτό γιατί η πανδημία ως απειλή του συνολικού τρόπου ζωής του σύγχρονου κόσμου έχει αποτελέσει ένα σταθερό στοιχείο του συλλογικού μας φαντασιακού περί καταστροφής. Ενα γρήγορο πέρασμα από τον μελλοντολογικό κινηματογράφο, τη λογοτεχνία αλλά και τη μουσική του 20ού αιώνα, ιδιαίτερα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, θα μας πείσει σχεδόν για την μπαναλιτέ της θεματικής της καταστροφικής πανδημίας στο συλλογικό μας φαντασιακό.
Γιατί είμαστε λοιπόν ανέτοιμοι να διαχειριστούμε άμεσα τα νέα δεδομένα; Και ποιες πτυχές της πραγματικότητας είναι οι δυσκολότερες στην άμεση διαχείριση αλλά και απόκριση;
Το συμβάν της πανδημίας δημιούργησε μια κρίση, με την έννοια ότι διέκοψε διαδικασίες της καθημερινής ζωής σε όλα τα επίπεδα, ταρακούνησε κανονικότητες οι οποίες βιώνονταν ως αδιασάλευτες και κυρίως επιτάχυνε τον ιστορικό χρόνο αναδεικνύοντας δυσλειτουργίες, αδράνειες, αδιέξοδα και αστοχίες σε ένα πιεστικό παρόν. Τόσο η κρίση όσο και η επιτάχυνση των μετασχηματισμών εντάθηκαν εκθετικά από την πίεση της θνητότητας, των αυξανόμενων ποσοστών θνησιμότητας, την αμείλικτη αμεσότητα ενός επικείμενου θανάτου έξω από οικείες συμβάσεις και υπό ασαφείς όρους αποφυγής και διασφάλισης της επιβίωσης.
Κάποιες από τις δυσλειτουργικές πτυχές της σύγχρονης πραγματικότητας αναδείχθηκαν άμεσα σε φονικές. Στην Ευρώπη αναδείχθηκαν η κρίση των δημόσιων συστημάτων υγείας και του κράτους πρόνοιας, η κρίσιμη ευαλωτότητα των περιθωριοποιημένων και εξαθλιωμένων κοινωνικών ομάδων (πρόσφυγες, μετανάστες, ρομά, φτωχοί, άστεγοι κ.τ.λ.), η πολιτική ατροφία ως προς τη στήριξη της οικονομίας κ.ά. Στις ΗΠΑ αναδείχθηκαν η φονική απουσία δημόσιας πολιτικής υγείας, η αδυναμία ενός πανίσχυρου κατά τα άλλα κράτους να περιθάλψει τους πολίτες του, η σημασία των φυλετικών και εθνοτικών ανισοτήτων για την ίδια τη ζωή και την επιβίωση των ανθρώπων, η φονικότητα του ακροδεξιού λαϊκισμού κ.τ.λ.
Οι αποκρίσεις των κοινωνιών είναι πολλές και διαφορετικές. Ακόμη δεν τις γνωρίζουμε. Αυτό θα είναι αντικείμενο μελέτης για τους ιστορικούς του μέλλοντος. Πώς διαφορετικές ανθρώπινες κοινότητες αντέδρασαν διαφορετικά στην πανδημία του 2020; Και πώς οι διαφορετικές ιστορίες τους επέδρασαν τελικά στην επιβίωση, τη μετάλλαξη, ή τον αφανισμό τους; Η πανδημία είναι ένα παγκόσμιο συμβάν, αλλά, όπως όλα τα παγκόσμια συμβάντα, εκδηλώνεται και αναπτύσσεται εθνοτοπικά και ανάλογα πάντα με τα πολιτισμικά και κοινωνικο-οικονομικά συγκείμενα κάθε περιοχής του πλανήτη.
Είναι ακόμη απελπιστικά νωρίς για να αποτιμήσουμε τις επιπτώσεις της πανδημίας στην επόμενη μέρα. Μπορούμε όμως να αποτιμήσουμε τις συνθήκες και τους λόγους που μας κατέστησαν ανέτοιμους στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Οχι για να ασκηθούμε στην αυτοκριτική αλλά ως προοίμιο της συζήτησής μας για τους όρους με τους οποίους θα διεκδικήσουμε τη διαμόρφωση της επόμενης μέρας. Θα αναφερθώ εδώ σε ένα μόνο σημείο που μου φαίνεται ιδιαίτερα σημαντικό.
Η ανθεκτικότητα της μονοσήμαντα ανθρωποκεντρικής θεώρησης της Ιστορίας. Παρά τα πρόσφατα δυναμικά θεωρητικά εγχειρήματα αποδόμησης του ανθρωποκεντρισμού, οι ανθρωποκεντρικές θεωρήσεις παραμένουν κυρίαρχες στον κοινό νου και συνήθως συνδέονται με την αδιασάλευτη μέχρι πρότινος πίστη στα κεκτημένα της επιστημονικής θωράκισης της ανθρώπινης παντοκρατορίας επί του ιστορικού γίγνεσθαι. Θα είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε στην αμέσως επόμενη περίοδο αν η ανθρωποκεντρική αυτή θέαση της ιστορικότητας θα τρωθεί ή αν αντίθετα θα ενδυναμωθεί. Το σίγουρο πάντως είναι ότι βιωματικά πια εξοικειωνόμαστε με την ιδέα ότι η ιστορική μας πορεία καθορίζεται και από τη σχέση μας με μορφές ύπαρξης οριακές, όπως οι ιοί. Τι συνεπάγεται η συμπόρευσή μας με τον ιό, αυτό το οντολογικό νεκροζώντανο (και άρα απέθαντο), που δεν απειλεί, προς το παρόν, την επιβίωσή μας ως είδους αλλά παρεμβαίνει με θράσος και ρώμη στη διαμόρφωση του κοινωνικού μας βίου, αναδιατάσσει δηλαδή τα του οίκου μας. Η απόκρισή μας, ως ανθρώπινου είδους, σε αυτή την πρόκληση θα είναι ενδιαφέρουσα, σε κάθε περίπτωση πάντως πρέπει να μας κάνει να σκεφτούμε ότι ο ρους της ανθρώπινης ιστορίας εξακολουθεί να καθορίζεται και από εξω-ανθρώπινους παράγοντες και από συμβιωτικά πεδία αλληλόδρασης μεταξύ διαφορετικών μορφών ζωής και ύπαρξης.
Ολα αυτά βέβαια συνεπάγονται και μια μετατόπιση της θεώρησης του ιστορικού χρόνου και κυρίως την απο-ισχυροποίηση κάθε έννοιας γραμμικότητας όπου το ένα στάδιο ακολουθεί το άλλο σε μια γραμμική πορεία και όπου το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον σταδιοποιούνται και διαχωρίζονται. Στο αναδυόμενο πανδημικό περιβάλλον οι χρόνοι εμφωλεύονται, τρυπώνουν ο ένας στον άλλον.
Δεν διαγράφεται ένα ρητό τέλος των πανδημικών συνθηκών το οποίο θα ακολουθηθεί από μια επιστροφή στην «κανονικότητα». Το παρελθόν θα συνεχίσει να ενυπάρχει ως μνήμη και εμπειρία (αλλά και ως απώθηση, τραύμα, νοσταλγία κ.τ.λ.), το μέλλον αναδύεται ως προσδοκία (φόβος, ελπίδα, εμμονή κ.τ.λ.), ενώ στην πραγματικότητα το μόνο το οποίο βιώνουμε είναι το παρόν. Η επόμενη μέρα της πανδημίας είναι ήδη εδώ, συντελείται – πάντα μερικά και ατελώς – μέσα από τις αποκρίσεις μας, τις διεκδικήσεις και τη στάση που θα κρατήσουμε μπροστά στις προκλήσεις αυτού του νέου θαυμαστού κόσμου που ο ιός δεν δημιούργησε βέβαια από μόνος του αλλά σίγουρα συνέβαλε καίρια ώστε να αποκαλυφθεί μπροστά στα μάτια και στις οθόνες μας.
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας, αντιπρύτανης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
