Καθώς βιώνουμε, εξαιτίας της πανδημίας, μια νέα πραγματικότητα απομόνωσης των ανθρώπων και αποχής από συλλογικές ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η παραγωγή, η κατανάλωση, η διασκέδαση, ο τουρισμός, η εκπαίδευση κ.λπ., σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, μπορούμε να αναλογιστούμε ότι υπάρχουν δύο βασικά χαρακτηριστικά στον σύγχρονο πολιτισμό μας. Το ένα αντιστρατεύεται την απομόνωση των ανθρώπων, ενώ το άλλο την επιτρέπει. Το πρώτο χαρακτηριστικό αφορά την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών τουρισμού κυρίως, η οποία πραγματοποιείται σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο με μαζική παρουσία ανθρώπων. Το δεύτερο αφορά άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η κατανάλωση, η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία, οι οποίες μπορούν να προσφερθούν σε μεγάλο βαθμό σε διαφορετικό χώρο και χρόνο από αυτόν που πραγματοποιούνται με τη μεσολάβηση των διαφόρων μέσων επικοινωνίας.

Το πρώτο χαρακτηριστικό, δηλαδή η πολυάνθρωπη συλλογική προσπάθεια για να υπάρξει παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποτελεί μια «επιβίωση» του παρελθόντος. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι στο μέλλον η παραγωγή προϊόντων και αρκετών υπηρεσιών θα γίνεται από «ρομπότ» που θα κατευθύνουν από απόσταση ελάχιστοι εκπαιδευμένοι ειδικοί. Σήμερα, αυτό συμβαίνει σε σχετικά μικρή έκταση. Δημιουργείται, έτσι, μεγάλο πρόβλημα, με ποιον τρόπο θα υπάρξει παραγωγή στη βιομηχανία, στον τουρισμό και στη  μαζική μεταφορά ανθρώπων που πρέπει να εργασθούν. Αυτή η «καθυστέρηση» στην τεχνολογική πρόοδο προκαλεί τη μεγάλη δυσλειτουργία του σύγχρονου καπιταλισμού με τεράστιες συνέπειες σε παγκόσμια κλίμακα!

Το δεύτερο χαρακτηριστικό του πολιτισμού μας είναι, όπως είπαμε, ότι η κατανάλωση, η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία μπορούν να προσφερθούν, σε μεγάλο βαθμό, με τη χρήση των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, δεν χρειάζεται πολυάνθρωπη παρουσία για την πραγματοποίησή τους, αφού μπορεί κάθε άνθρωπος από το σπίτι του, απομονωμένος, να καταναλώσει με «κατ’ οίκον παράδοση», να εκπαιδευτεί με «διδασκαλία εξ αποστάσεως» και, τέλος, να ψυχαγωγηθεί με τα σύγχρονα μέσα (TV. Internet, κ.λπ.). Προφανώς, η λειτουργία των καταστημάτων λιανικής πώλησης, η εκπαιδευτική προετοιμασία στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και η παραγωγή ψυχαγωγικών προγραμμάτων απαιτούν ανθρώπινη παρουσία. Ομως η παρουσία ανθρώπων είναι λιγότερο μαζική από ό,τι θα ήταν η παρουσία πελατών στα καταστήματα, εκπαιδευόμενων στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και των θεατών στους κινηματογράφους και στα θέατρα.

Συνεπώς, η τεχνολογική πρόοδος της σύγχρονης εποχής, τουλάχιστον στον αναπτυγμένο κόσμο, διευκολύνει την απομόνωση των ανθρώπων σε αρκετές ανθρώπινες δραστηριότητες. Στο μέλλον μπορεί να φανταστεί κανείς ότι όλο και περισσότερες δραστηριότητες θα μπορούν να πραγματοποιηθούν με απομόνωση κατ’ οίκον. Αυτή η εξέλιξη σε περιόδους πανδημίας, όπως η σημερινή, συμβάλλει στον περιορισμό της επέκτασης της ασθένειας, πολύ περισσότερο από ό,τι σε παλαιότερες εποχές, όπου δεν υπήρχαν δυνατότητες επικοινωνίας από απόσταση. Παλαιότερα, όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες γίνονταν σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο την ίδια στιγμή με μαζική ανθρώπινη παρουσία. Στο παντοπωλείο η κατανάλωση, στο σχολείο η εκπαίδευση, στην πλατεία η διασκέδαση.

Από την άλλη πλευρά, η τεχνολογική πρόοδος, που αυτή τη στιγμή διευκολύνει την απομόνωση και «σώζει», όσο είναι δυνατόν, από την πανδημία, σε άλλες «κανονικές» στιγμές του σύγχρονου πολιτισμού, ωθεί στην αποξένωση και στη «διάλυση» του κοινωνικού ιστού, μέσω της εξατομίκευσης των συλλογικών και αυτοπρόσωπων δραστηριοτήτων και εκφράσεων των ανθρώπων. Ομως, όπως κάθε πρόοδος, έτσι και η τεχνολογική πρόοδος έχει δύο όψεις. Μία θετική και μία αρνητική. Αυτή τη στιγμή της πανδημίας, ας επωφεληθούμε από τη θετική της πλευρά.

Ο κ. Ναπολέων Μαραβέγιας είναι καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην υπουργός.