Ενας παγκόσμιος δολοφόνος, αόρατος αλλά κατονομασμένος, ο COVID-19. Ο ιός που εξαπλώθηκε με εντυπωσιακή ταχύτητα από την πόλη Ουχάν της Κίνας σχεδόν σε όλον τον κόσμο, που έχει προκαλέσει χιλιάδες θανάτους, που απειλεί με ύφεση την παγκόσμια οικονομία, που θέτει σε αμφισβήτηση τα εθνικά συστήματα υγείας στον ανεπτυγμένο κόσμο, την αποτελεσματικότητα της ιατρικής τεχνολογίας, τα όρια της δημοκρατίας, των ατομικών δικαιωμάτων και των προσωπικών δεδομένων, δεν έχει στην πραγματικότητα τίποτα το μοναδικό. Η ανθρώπινη ιστορία έχει να επιδείξει μια «λιτανεία» επιδημιών και πανδημιών, όπως η χολέρα, η πανώλη, η ευλογιά, η φυματίωση, το AIDS, ο Εμπολα, η γρίπη, ο SARS, ασθένειες που σάρωσαν ανά τους αιώνες ηπείρους, κράτη και εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Πίσω από την καταιγιστική και δυσάρεστη επικαιρότητα των ημερών, προβάλλει ένα πραγματικά ενοχλητικό ερώτημα: Πώς γίνεται η τόσο μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη να μην μπορεί να εγγυηθεί την υγεία και τη ζωή απέναντι σε τόσο παλαιούς εχθρούς όσο οι ιοί και τα μικρόβια;

Η ζωή μετά την πανδημία θα αλλάξει. Σε ποιον βαθμό κανένας δεν μπορεί να προβλέψει. Πολλά θα εξαρτηθούν από το αν θα υπάρξει και δεύτερο κύμα έξαρσης από τα μέσα του φθινοπώρου ή αν θα έχει βρεθεί μέχρι τότε το εμβόλιο. Κάθε επιδημία αγγίζει ευαίσθητες χορδές στις κοινωνίες, ιδεολογικές, πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές. Προβάλλει σαν μεγεθυντικός φακός τις αδυναμίες τους. Στον σημερινό παγκοσμιοποιημένο και τεχνολογικά συνδεδεμένο κόσμο άγγιξε όλες τις χορδές μονομιάς. Ο Φρανκ Σνόουντεν, συγγραφέας του βιβλίου «Επιδημίες και κοινωνία: Από τον Μαύρο Θάνατο στο σήμερα», σημειώνει ότι οι επιδημίες λειτουργούν σαν καθρέφτης για να δουν οι άνθρωποι ποιοι πραγματικά είναι, να εξετάσουν τη σχέση τους με τον θάνατο, τη ζωή, το περιβάλλον, να σκεφθούν την ηθική υποχρέωση που έχει ο ένας απέναντι στον άλλον.

Οι επιδημίες έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση και στην εξέλιξη της Ιστορίας, όμως οι αντιδράσεις των ηγεσιών και της κοινωνίας αντί να ακολουθούν τα διδάγματα της εμπειρίας παραμένουν απαράλλακτες στους αιώνες.

Η αβάστακτη ελαφρότητα των ηγετών

Τι έκαναν οι σύγχρονοι ηγέτες; Ο,τι και οι προκάτοχοί τους από την αρχαιότητα ακόμα. Στην αρχή έκρυψαν το πρόβλημα. Ο πρόεδρος της Κίνας Σι Τζιπίνγκ έθεσε σε καραντίνα και στρατιωτικό αποκλεισμό την επαρχία Χουμπέι από τις 23 Ιανουαρίου, σχεδόν έναν μήνα μετά το ξέσπασμα της επιδημίας. Το ίδιο έκανε με τον SARS, ανακοίνωσε την επιδημία μόνο όταν ξέφυγε από τα σύνορα της Κίνας. Μόνο που στον σύγχρονο κόσμο οι ιοί και τα μικρόβια δεν γνωρίζουν σύνορα. Από το Πεκίνο, ως την Ουάσιγκτον, τις Βρυξέλλες, το Βερολίνο, το Λονδίνο, το Παρίσι, τη Ρώμη και αλλού, οι ηγέτες προτίμησαν στην αρχή να αρνηθούν την πραγματικότητα.

Ο Ντόναλντ Τραμπ δήλωσε ότι ο κορωνοϊός ήταν μια εξαπάτηση του κοινού από τους Δημοκρατικούς, μετά προέβλεψε ότι θα εξαφανιστεί με θαυματουργό τρόπο και στο τέλος πήρε αυστηρά μέτρα. Ο Μπόρις Τζόνσον σε τηλεοπτικό του διάγγελμα διαβεβαίωσε τους Βρετανούς ότι έχει ένα «καθαρό σχέδιο», αλλά όταν έγινε γνωστό ότι το σχέδιο ήταν η «ανοσία της αγέλης» ακολούθησε τέτοια κατακραυγή ώστε αναγκάστηκε να λάβει άρον άρον μέτρα.

Η Ανγκελα Μέρκελ μόλις την περασμένη Τετάρτη αποφάσισε να απευθυνθεί με διάγγελμα στον γερμανικό λαό λέγοντας ότι «από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν υπήρξε καμία πρόκληση που να εξαρτάται τόσο πολύ από την κοινή μας αλληλέγγυα δράση». Προηγήθηκε ο Εμανουέλ Μακρόν, τη Δευτέρα, συνοδεύοντας τα μέτρα με τη δραματική φράση «Είμαστε σε πόλεμο». Στις 14 Μαρτίου ο Πέδρο Σάντσεθ κήρυξε την Ισπανία σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αυτό ξεκίνησε το ντόμινο των μέτρων στην Ευρώπη, καθώς στο βάθος όλοι φοβούνταν τη σύγκριση με την Ιταλία, η οποία είχε ήδη αναγκαστεί να πάρει δρακόντεια μέτρα εξαιτίας του μεγάλου αριθμού νεκρών.

Αντιθέτως, ο Κυριάκος Μητσοτάκης ακολούθησε αμέσως το παράδειγμα της Ισπανίας μολονότι η Ελλάδα είχε τότε λίγα κρούσματα. Ακόμα και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας καθυστέρησε να χαρακτηρίσει τον COVID-19 πανδημία.

Από τη… θεία δίκη  στον εμβολιασμό

Το δεύτερο στάδιο στην αντιμετώπιση των επιδημιών και των πανδημιών είναι η επιβολή καραντίνας, η οποία συνοδεύεται από την αναζήτηση του «εχθρού», αυτού που ευθύνεται για την εξάπλωση της ασθένειας. Την εποχή του «μαύρου θανάτου» κατηγορήθηκαν οι Εβραίοι ότι δηλητηρίαζαν τα πηγάδια, τώρα οι κινέζοι έμποροι κρέατος. Οι κοινωνίες πάντα απέφευγαν όσους νοσούσαν από μεταδοτικά νοσήματα, τους απομόνωναν από τον κοινωνικό ιστό. Η Παλαιά Διαθήκη, τα γραπτά του Θουκυδίδη, του Ιπποκράτη και άλλων είναι γεμάτα με υποδείξεις για την αποφυγή όσων παρουσιάζουν ύποπτα συμπτώματα. Δεν ήταν παράξενες και οι μετακινήσεις πληθυσμού, που συντελούσαν στην εξάπλωση των νόσων.

Οι επιδημίες για πολλά χρόνια αποδίδονταν στη θεία δίκη. Η επιστημονική προσέγγιση των μικροβιακών λοιμώξεων είναι νέο φαινόμενο. Η τεχνική του εμβολιασμού για την ευλογιά περιγράφηκε για πρώτη φορά το 1798 αλλά χρειάστηκε να περάσουν 180 χρόνια για να έχει επιτυχία. Μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο ρόλος των μικροβίων στην πρόκληση ασθενειών παρέμενε αδιευκρίνιστος, έως ότου οι έρευνες του Λουί Παστέρ και του Ρόμπερτ Κοχ να εδραιώσουν τη «μικροβιακή θεωρία» συνδέοντας συγκεκριμένα μικρόβια με νόσους και εμβόλια. Το 1972 οι διακεκριμένοι μικροβιολόγοι Μακφάρλαν Μπουρνέτ και Ντέιβιντ Γουάιτ διακήρυξαν ότι το μέλλον των μεταδοτικών ασθενειών θα είναι πολύ βαρετό.

Ο αντίκτυπος της καταστροφικής μαύρης πανώλης

Δεν είχαν όλες οι ασθένειες τον ίδιο αντίκτυπο, ανεξαρτήτως του αριθμού των νεκρών. Η μαύρη πανώλη ήταν από τις πιο καταστροφικές πανδημίες. Υπολογίζεται ότι 100-200 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στην Ευρώπη και στην Ασία τον 14ο αιώνα. Στην Ευρώπη χάθηκε το ένα τρίτο του πληθυσμού, και αυτό επηρέασε όλες τις πτυχές της ζωής. Δοκίμασε την πίστη στον Θεό, το έλεος προς τον συνάνθρωπο, τους οικογενειακούς και κοινωνικούς δεσμούς, το δημογραφικό, τη διανοητική προσέγγιση του μακάβριου χορού με τον σαρωτικό θάνατο που δεν χαρίζεται σε κανέναν, ούτε σε νέο ούτε σε γέρο, ούτε σε άνδρα ούτε σε γυναίκα. Ηταν το τέλος του κόσμου, η Αποκάλυψη. Το «ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότητης» έγινε ο κοινός παρονομαστής της καλλιτεχνικής έκφρασης. Το σημάδι ήταν τόσο βαθύ ώστε έμεινε χαραγμένο και σε έργα της σύγχρονης εποχής όπως «Η Πανούκλα» του Αλμπέρ Καμί, που περιγράφει τα αργά αντανακλαστικά του συστήματος στο ξέσπασμα επιδημιών, ή η «Εβδομη Σφραγίδα» του Ινγκμαρ Μπέργκμαν, μια αλληγορία για τον πυρηνικό εξοπλισμό. Από την άλλη πλευρά, η πανώλη ήταν η αιτία της θεμελίωσης του δημόσιου συστήματος υγείας.

Η ασθένεια της ελίτ και το μαγικό φίλτρο

Αιώνες αργότερα η φυματίωση, η οποία εξόντωσε περισσότερους από 100 εκατομμύρια ανθρώπους στον 20ό αιώνα, δεν έμοιαζε αληθινή εξαιτίας της προόδου της Ιατρικής. Ο κόσμος πίστευε ότι ήταν ασθένεια της ελίτ και ότι έκανε τους ανθρώπους, σίγουρα τις ηρωίδες της όπερας, να φαίνονται πιο όμορφοι. Εξίσου μη αληθινός μοιάζει σήμερα ο κορωνοϊός για την πλειονότητα των ανθρώπων που είτε θα έχουν ελαφριά είτε καθόλου συμπτώματα, και προσπαθούν να μείνουν γαντζωμένοι στην παλιά κανονικότητα. Είναι όμως μια πολύ πραγματική απειλή για τους πιο ευάλωτους, με τον αριθμό των θανάτων να αυξάνεται καθημερινά, καθώς η υπόσχεση της επιστήμης για το μαγικό φίλτρο που θα θεράπευε όλες τις ασθένειες δεν εκπληρώθηκε ποτέ.

Παραδόξως, σε μια εποχή που επανεμφανίζονται ξεχασμένες ασθένειες, αυτός που προειδοποίησε για το ενδεχόμενο πανδημίας δεν ήταν γιατρός ή ερευνητής αλλά ο ιδρυτής της Microsoft Μπιλ Γκέιτς, και μάλιστα από το 2015, χρησιμοποιώντας λέξεις που τώρα βρίσκονται στο στόμα πολιτικών. Σε ομιλία του στο συνέδριο TED επισήμανε ότι η ανθρωπότητα κινδυνεύει περισσότερο από έναν φονικό ιό παρά από τις πολεμικές συγκρούσεις και σημείωσε ότι έχουν επενδυθεί πάρα πολλά χρήματα σε τεχνολογία σχετική με τα πυρηνικά όπλα και υπερβολικά λίγα για την αντιμετώπιση πανδημιών. Πρότεινε, μάλιστα, να πάρουν οι κυβερνήσεις μέτρα τα οποία να προσιδιάζουν σε πολεμική προετοιμασία.

Καραντίνες και hi tech έλεγχοι

Η λέξη καραντίνα προέρχεται από το ενετικό quaranta giorni (σαράντα ημέρες). Αυτή ήταν η υποχρωτική περίοδος απομόνωσης των πληρωμάτων στα πλοία που προσέγγιζαν τη Βενετία την περίοδο της πανώλης. Ούτε κατά διάνοια δεν θα μπορούσαν να φανταστούν στον Μεσαίωνα την έκταση των δρακόντειων μέτρων που πήρε η κυβέρνηση της Κίνας, τα οποία δεν έχουν προηγούμενο στην Ιστορία. Ακολούθησαν οι υπόλοιπες χώρες με μεγάλο αριθμό κρουσμάτων και νεκρών. Η επιβολή αυταρχικών μέτρων είναι το τρίτο στάδιο αντιμετώπισης των επιδημιών.

Η παρακολούθηση των ύποπτων ή των απείθαρχων πολιτών στην Κίνα με drones και άλλα σύγχρονα τεχνολογικά εργαλεία, με χρήση ειδικών αλγόριθμων, περιόρισε πολύ γρήγορα την εξάπλωση του κορωνοϊού αλλά έθεσε ορισμένα ανησυχητικά ερωτήματα. Είναι τα αυταρχικά καθεστώτα πιο αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση κρίσεων απ’ ό,τι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες; Χρειάζονται αλλαγές στο δίκαιο και νέοι κανόνες λειτουργίας των κυβερνήσεων σε σχέση με την επεξεργασία δεδομένων; Στην επιδημία του Εμπολα επετράπη σε χώρες της Δυτικής Αφρικής η παρακολούθηση όλων των τηλεφώνων από τις κυβερνήσεις γιατί πολλοί ασθενείς δεν αναφέρονταν στις αρμόδιες αρχές. Η κυβέρνηση της Τσεχίας με τη βοήθεια των Αμερικανών εντόπισε τον οδηγό της Uber ο οποίος ήταν ο πρώτος φορέας στη χώρα που έκανε διασπορά του ιού έχοντας εξυπηρετήσει 90 επιβάτες μέσα σε δύο ημέρες.

Η δύσκολη εμπειρία του κορωνοϊού θα προκαλέσει κύμα διεθνών προβληματισμών για το αν χρειάζονται αλλαγές στο εθνικό και στο διεθνές δίκαιο και νέοι κανόνες λειτουργίας των κυβερνήσεων όταν υπάρχουν τόσο ασύμμετρες απειλές που δεν είναι εθνικού αλλά οικουμενικού επιπέδου.

Οι καταστάσεις ανάγκης δοκιμάζουν όχι μόνο τη δημοκρατία αλλά και το κράτος δικαίου. Υπό τόσο έκτακτες και εξαιρετικές συνθήκες ενισχύεται το κράτος ως διαχειριστής κρίσεων έναντι των υπερεθνικών ενώσεων και πιο συγκεκριμένα της ΕΕ. Ο ρόλος της ΕΕ είναι συμπληρωματικός. Οι πολίτες και οι κοινωνίες στρέφονται στο κράτος τους. Οχι στις περιφέρειες ή στην τοπική αυτοδιοίκηση ούτε στις Βρυξέλλες. Αποζητούν αλληλεγγύη αλλά περιμένουν το κράτος τους να δράσει αποτελεσματικά.

Οσο όλα αυτά κρατούν λίγο, κάποιες εβδομάδες, η ανοχή των κοινωνιών είναι μεγάλη. Για πόσο καιρό όμως μπορούν να ασκούν έκτακτες αρμοδιότητες οι κυβερνήσεις; Αυτό είναι ένα ερώτημα που όλοι ελπίζουν να το απαντήσει γρήγορα η επιστήμη με νέες ανακαλύψεις για το εμβόλιο και τη φαρμακευτική αντιμετώπιση της νόσου.

Αλλαγές σε κατασκευές και τράπεζες

Μια άλλη σημαντική εξέλιξη είναι το γεγονός ότι επισπεύδεται η εφαρμογή νέων τεχνολογιών, π.χ. η ψηφιακή λειτουργία του κράτους, η χρησιμοποίηση τεχνητής νοημοσύνης, η επεξεργασία των big data. Οχι μόνο για χώρες τεχνολογικά προηγμένες, αλλά και για χώρες όπως η Ελλάδα, με το υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης να επισπεύδει μια σειρά διαδικασιών που διευκολύνουν τη σχέση του πολίτη με το κράτος.

Αλλάζουν ακόμα και παραδοσιακές δραστηριότητες όπως οι κατασκευές, όπως έδειξε το παράδειγμα της ανέγερσης νοσοκομείου, έστω ως προσωρινή υποδομή, στην Ουχάν μέσα σε μία εβδομάδα. Αλλάζει άλλωστε με ταχύτητα η ίδια η λειτουργία των νοσοκομείων, αφού σύντομα θα υποδέχονται τους ασθενείς, κυρίως αυτούς με μεταδοτικά νοσήματα, ρομπότ, τα οποία θα παίρνουν θερμοκρασία, δείγματα αίματος, σάλιου κ.λπ. προστατεύοντας το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, το οποίο επίσης πέφτει θύμα των μεταδοτικών ασθενειών. Είναι ήδη ορατή η έντονη επιρροή στην εκπαιδευτική διαδικασία όλων των βαθμίδων με την προσφυγή στην εξ αποστάσεως διαδικτυακή διδασκαλία.

Μεγάλες αλλαγές αναμένεται να επέλθουν στη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος. Εκτιμάται ότι η επαφή με τις τράπεζες θα «αποϋλοποιηθεί» και θα εξατομικευθεί. Προς το παρόν βέβαια οι πολίτες ενδιαφέρονται για την αναστολή στην πληρωμή των δόσεων και στις ρυθμίσεις για τα δάνειά τους, για την τύχη της επιχείρησης ή της δουλειάς τους. Και τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης και οι μεγάλες επιχειρήσεις για τη χαλάρωση του Συμφώνου Σταθερότητας και το νέο γενναίο πρόγραμμα ποσοτικής διευκόλυνσης που αποφάσισε η ΕΚΤ με συμμετοχή και της Ελλάδας.