«Η μηχανή δεν απομονώνει τον άνθρωπο από τα μεγάλα προβλήματα της φύσης, αλλά τον βυθίζει περισσότερο μέσα τους».
Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ
Η αξία τού να είσαι ένα ανεξάρτητο ανθρώπινο πλάσμα δεν ήταν ποτέ τόσο πολωμένη όσο στις μέρες μας. Η διαρκώς κλιμακούμενη σύγκρουση ισχύει, οι φανατικοί μουσουλμάνοι κατά του δυτικού τρόπου ζωής, η βασιλεία των ουρανών κατά του μηδενός, η επιστήμη κατά της θρησκείας, το συναίσθημα κατά της σκέψης, η πολιτική ορθότητα κατά του αυθορμητισμού, ο λαϊκισμός κατά των θεσμών και της ελίτ, ο μοντερνισμός κατά της αιωνιότητας και ούτω καθεξής. Το ίδιο συμβαίνει στο επίπεδο των ΜΜΕ και των σόσιαλ μίντια. Οι ζαλισμένοι πολίτες εκτονώνονται συνήθως ψηφιακά, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούν να μη μεταφέρουν αυτήν την παθογένεια στον προσωπικό τους χώρο, με αποτέλεσμα την όλο και ισχυρότερη συντηρητικοποίηση της κοινωνίας. Φυσική άμυνα, ενός πλάσματος που νιώθει πως ό,τι και να πει, όπου κι αν εκτεθεί, για οτιδήποτε και αν παλέψει, θα δεχτεί λυσσαλέα και κακόβουλη επίθεση. Σε αυτό βοηθάει και το τσουνάμι της πολιτικής ορθότητας, η οποία ισχύει φυσικά και μετά θάνατον. Πρόσφατα διάβασα για την ηθική αποκαθήλωση του μακαρίτη (αυτόχειρα) υπέροχου συγγραφέα Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλας ως μισογύνη για μια φράση (ζήλιας;) που είχε εκτοξεύσει εκνευρισμένος προς μια πρώην του. Εντέλει όλα εξελίσσονται προς ένα εμπορευματοποιημένο σόου, πολύ χειρότερο από εκείνο που προφήτευε ο Γκι Ντεμπόρ, στην «Κοινωνία του Θεάματος»: «Απασα η ζωή των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχούν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής προαναγγέλλεται ως μια απέραντη συσσώρευση θεαμάτων. Ο,τι υπήρξε άμεσο βίωμα έχει απομακρυνθεί σε μια παράσταση».
Σε μια εποχή που κατακλύζεται από τις νέες τεχνολογίες και λογαρίθμους, με ασύλληπτες βιοτεχνολογικές κατακτήσεις και παγκοσμιοποιημένη οικονομία, με εικονικούς πολέμους σε μορφή βιντεοκλίπ, με ονοματοποιίες που αντλούν από τη μυθολογία της δράσης, ώστε να εξάψουν το συλλογικό υποσυνείδητο, το άτομο παρακολουθεί τον εαυτό του να συμμετέχει σ’ ένα sold out show. Το όνομά του: ζωή. Την ίδια στιγμή σχεδόν το μισό του πλανήτη έχει παραδώσει εκουσίως τα στοιχεία του στο Μεγάλο Σύννεφο, συντρέχοντας στο μεγάλο λογαριθμικό πάρτι του μέλλοντος που έχει ως κατάληξη τον πλήρη αυτοματισμό από τον οποίο απουσιάζει η συνείδηση.
Βέβαια, ο άνθρωπος υπήρξε ανέκαθεν ένα πλάσμα της τεχνολογίας και της εφεύρεσης. Ας θυμηθούμε κάποιους στίχους από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, γραμμένους το 442 π.Χ.
Πολλά είναι τα παράδοξα μα τίποτα πιο θαυμαστό απ’ τον άνθρωπο. Πέρα απ’ τον αφρισμένο ωκεανό περνάει με τον νοτιά, ξεσκίζοντας τα φουσκωμένα κύματα, και τη Γη την υπέρτατη θεά, την άφθαρτη κι ακάματη οργώνει με το αλέτρι το δεμένο στα άλογα, προσπαθώντας να την κάνει να βλαστήσει χρόνο με τον χρόνο. Κυνηγάει και πιάνει τα ελαφρόμυαλα πουλιά, στήνει παγίδες σε θεριά κι αγρίμια της στεριάς και δίχτυα για τον θησαυρό της θάλασσας. Κι εξουσιάζει ο τετραπέρατος βουνά και κάμπους, περνάει το χαλινάρι στο άλογο τ’ ατίθασο, και τον ζυγό στον βουνίσιο, στον δυνατό ταύρο. Εμαθε να μιλάει με εμπνευσμένη σκέψη, δημιούργησε κοινωνία και νόμους και βρήκε τρόπο να φυλάγεται απ’ τους πάγους και το κρύο και της βροχής τις μπόρες.
Ολοι είμαστε μέσα σε αυτό το παιχνίδι, ανεξαρτήτως εάν το επιλέγουμε ή όχι. Η δυναμική του μας ξεπερνά. Ολοι μοιραζόμαστε τον ίδιο ίλιγγο που συνοδεύει τη συνειδητοποίησή μας ότι πτοείται όχι μόνο να καταλαγιάσει, αλλά να γίνει πιο έντονο, πολύ πιο έντονο. Η ουσία είναι ότι πλέον αυτό είναι. Δεν πρόκειται να φύγει ποτέ.
Πώς θα αντιδράσουν οι καλλιτέχνες του μέλλοντος; Αν θέσουμε το θέμα στον πυρήνα του, οι εξελίξεις αυτές έχουν να κάνουν κυρίως με την εικόνα μας, με την ταυτότητά μας. Το εγώ δεν είναι απλώς πλέον ένας άλλος, είναι ένας «πειραγμένος», ένας «σκηνοθετημένος» άλλος. Αυτοί λοιπόν οι νέοι τρόποι ορισμού της ταυτότητας ενός εκάστου θα παίξουν προφανώς ισχυρό ρόλο. Και όπως γίνεται συνήθως, οι πρωτοπορίες και τα νέα κινήματα θα προέλθουν εντελώς απρόβλεπτα. Οι αλγόριθμοι, αν μη τι άλλο, δεν μπορούν να προβλέψουν σε ποιο σημείο ο καλλιτέχνης θα πλαγιοσκοπήσει το θέμα του, θα τουμπάρει τα πράγματα, θα εξορύξει ένα νέο ευγενές μέταλλο, θα δει μέσα από το ταπεινό το οικουμενικό, θα εστιάσει σε κάτι που όλοι αντιμετώπιζαν ως ευτελές, θα δημιουργήσει μια υβριδική σύνθεση με αντιφατικές παραμέτρους. Εξάλλου αυτό είναι και το τεράστιο ατού της τέχνης. Ακολουθεί ένα τόξο ανά τους αιώνες, αλλά ενίοτε σκάνε σαν ηφαίστεια κάποιες αδιανόητες μορφές ή κάποια απρόβλεπτα κινήματα που ενταφιάζουν πίσω τους ένα προηγούμενο πεδίο δράσης και στρώνουν τον χώρο για νέο θερισμό.
Η τεχνολογία φαίνεται να είναι το μόνο πράγμα που κινητοποιεί. Οι κοσμικές καπιταλιστικές κουλτούρες ευδοκιμούν από αυτήν – στην πραγματικότητα εξαρτώνται απόλυτα από την εξέλιξή της. Ο κόσμος της τέχνης την αντιμετωπίζει αντιφατικά: με σεβασμό, περιφρόνηση, φόβο και την ανάγκη να κωδικοποιήσει το συντομότερο δυνατό προτού καταφέρει να αποκωδικοποιεί. Οι παλιοί μύθοι, τα κλασικά έργα, ο «κανόνας» της λογοτεχνίας και της τέχνης αντιστέκονται, ωστόσο οι νέες γενιές δεν έχουν τον χρόνο για τέτοιες βαθιές καταδύσεις. Εκείνο που συμβαίνει, είναι η απόσταξη του μύθου στα βασικά του και η επανεισαγωγή του με τον μανδύα του σήμερα. Και εκείνο που λείπει είναι η αυθεντικότητα που θα προσέδιναν στην τέχνη νέοι μύθοι οι οποίοι ως φαίνεται δεν έχουν έδαφος να καλλιεργηθούν. Πρόσθετα, και οι καλλιτέχνες δεν έχουν χρόνο για την περισυλλογή και τον κόπο που απαιτείται να επιλέξουν τη δύσκολη λύση.
Προς τι ωστόσο όλη αυτή η βιασύνη; Η τέχνη τρέχει πίσω από την τεχνολογία να τη φτάσει. Ισως είναι καιρός για λίγη βραδύτητα. Οχι φυσικά εκείνη τη νοσταλγική βραδύτητα που ακινητοποιεί τον χρόνο σε ένα κιτς χθες, αλλά μια βραδύτητα ουσιαστική όπου το βλέμμα έχει τον χρόνο να χαϊδέψει το αντικείμενο, όποιο αντικείμενο και όχι να το καταναλώσει.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
