– Καλημέρα από την Αθήνα.

– Καλημέρα, τι θέλετε παρακαλώ;

– Από το ΒΗΜΑ-Science. Στη σειρά που έχουμε καθιερώσει με τίτλο «ΠΡΟΣΩΠΟ» παρουσιάζουμε επιστήμονες που έχουν επιτύχει σημαντικά πράγματα στον τομέα τους.

– Α, καλά. Τότε πρέπει να ψάξετε για κάποιον άλλον. Εγώ δεν είμαι μέσα σε αυτούς που γυρεύετε!

Ετσι ακριβώς ξεκίνησε η γνωριμία μας με τον κ. Γιάννη Ηλιόπουλο. Γεννημένος στην Καλαμάτα το 1940, απόφοιτος της Σχολής Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, έκανε στη συνέχεια σπουδές Θεωρητικής Φυσικής στο Παρίσι, φθάνοντας να αποκτήσει το 1968 τον ανώτατο γαλλικό τίτλο που είναι το Doctorat d’ Etat. Συνέχισε στο CERN και από το 1969 έως το 1971 βρέθηκε στο Χάρβαρντ.

Το τέταρτο κουάρκ

Εκεί συνεργάζεται με τους Σέλντον Γκλάσοου και Λουτσιάνο Μαϊάνι και επιτυγχάνουν να προβλέψουν το 1970 ότι εκτός από τους τρεις τύπους κουάρκ, άνω (up), κάτω (down) και παράξενο (strange) που ήδη είχαν προκύψει, θα έπρεπε για την εξήγηση φαινομένων σχετικών με την ασθενή δύναμη (την υπεύθυνη και για το φαινόμενο της ραδιενέργειας) θεωρητικά αλλά αναπόφευκτα να υπάρχει και ένας ακόμη τύπος κουάρκ. Το ονόμασαν γοητευτικό (charm) διότι «ευφρανθήκαμε από τη συμμετρία που αποκαθιστούσε στον κόσμο των υποατομικών σωματιδίων» όπως εξομολογήθηκε ο νομπελίστας αργότερα Σέλντον Γκλάσοου. Σε όλα τα βιβλία για τα στοιχειώδη σωμάτια η ανακάλυψη αναφέρεται προς τιμήν τους ως «GIM-mechanism».

Το 1974 σε μια συνάντηση φυσικών, υπό την προεδρία του Αμπντους Σαλάμ, ο Γιάννης Ηλιόπουλος έβαλε στοίχημα ένα κασόνι κρασιά πως μέχρι την επόμενη συνάντηση, σε δυο χρόνια, θα είχε επαληθευτεί η ύπαρξη του «γοητευτικού» κουάρκ και πειραματικά. Τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, δυο αμερικανικά εργαστήρια ανακοίνωσαν πανηγυρικά ότι το βρήκαν. Το 1976 το περιοδικό «Nature» έγραψε: «Ο Ηλιόπουλος κέρδισε το στοίχημα». «Ναι, αλλά δεν πήρα ποτέ ένα μπουκάλι», λέει, και δεν ακούγεται πολύ δυσαρεστημένος από αυτό. Το χαρακτηρίζω «τεράστια επιτυχία» και σπεύδει να με διορθώσει: «Ο χαρακτηρισμός είναι υπερβολικός. Η ανακάλυψη αυτή δεν άλλαξε τη μορφή του κόσμου».

Μεγάλα διεθνή βραβεία

Επιστροφή στο Παρίσι, για προσωπικούς λόγους, και στο CNRS (Centre national de la recherche scientifique). Σήμερα είναι μέλος της γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών και έχει τιμηθεί με τουλάχιστον επτά μεγάλα διεθνή βραβεία όπως το Σακουράι, που θεσμοθετήθηκε από Αμερικανούς στη μνήμη ενός ιάπωνα θεωρητικού φυσικού και το Μετάλλιο Ντιράκ στην Ιταλία. Το όνομά του έχει συνδεθεί και με τη θεωρία της Υπερσυμμετρίας.

Μόλις πας να ρωτήσεις «τι πιστεύετε για…» σε σταματάει. «Η Φυσική δεν πιστεύει, διαπιστώνει». Σε ακούει με πολλή υπομονή αλλά απαντάει γρήγορα και κοφτά:

– Θα μπορέσει κάποτε να γεφυρωθεί η απόσταση μεταξύ Κβαντομηχανικής και Θεωρίας της Σχετικότητας;
«Η απάντηση είναι ναι. Η Φύση δεν μπορεί να είναι ασύμβατη».

– Τι σας κάνει να είστε τόσο σίγουρος για την ύπαρξη της Υπερσυμμετρίας;
«Δεν είμαι».

-Σας καλύπτει η έκφραση Big Bang;

«Η έκφραση συνοψίζει την άγνοιά μας για εκείνες τις στιγμές».

Τον Σεπτέμβριο του 2019 ήταν συνδιοργανωτής μιας συνάντησης που έγινε υπό την αιγίδα της Γαλλικής Ακαδημίας με θέμα «Ανθρώπινα δικαιώματα και επιστημονική παιδεία». Εκεί, στην εισαγωγική του εισήγηση ανέφερε ότι η Επιστήμη είναι ένα πεδίο που ενώνει τους ανθρώπους. Στην ερώτηση λοιπόν «πώς δικαιολογείται ο πόλεμος ενάντια σε επιστημονικές απόψεις, όσων βάζουν επάνω από όλα για την αναζήτηση της αλήθειας τα δόγματα μιας θρησκείας;» απαντά ότι: «Η Επιστήμη είναι ίσως το μόνο πεδίο που ενώνει τους ανθρώπους. Για όλους, αριστερούς, δεξιούς, κεντρώους, χριστιανούς, εβραίους, μουσουλμάνους, άθεους, για όλους 1+1=2. Το Πυθαγόρειο Θεώρημα δεν έχει εθνικότητα, ούτε θρησκεία. Ισως γι’ αυτό σε όλες τις χώρες και σε όλες τις ιδεολογίες κάνουμε την ίδια Επιστήμη. Είναι καθήκον όλων των επιστημόνων να διατηρούν αμόλυντο αυτόν τον Χώρο της Συμφωνίας, να μην προσπαθούν να παρεμβάλλουν στοιχεία εξωεπιστημονικά, όσο και αν τα σέβονται ή τα πιστεύουν. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις του καθενός, όποιες και αν είναι αυτές, είναι απόλυτα σεβαστές, αλλά όταν κάποιος επιχειρεί να τις περάσει για επιστημονικές αλήθειες γίνεται ένοχος επιστημονικής απάτης».

Παράδεισος και Κόλαση

Στην ερώτηση ποια η γνώμη του γι’ αυτόν τον επιστήμονα που βοηθάει να κατασκευαστεί μια θερμοπυρηνική βόμβα, απαντάει χωρίς δισταγμό: «Ο Φάινμαν έχει πει ότι η εξυπνάδα είναι σαν το κλειδί που μπορεί να ανοίξει την πόρτα και του Παραδείσου αλλά και της Κόλασης. Μην μπερδεύετε την εξυπνάδα με τη σοφία. Να θυμίσω εδώ πως ο Πλάτων αρνήθηκε να συμπεριλάβει στους επτά σοφούς της αρχαιότητας τον τύραννο Περίανδρο τον Κορίνθιο διότι είχε αναμφισβήτητα πολλές γνώσεις, υπήρξε καλός νομοθέτης αλλά είχε πάθη. Είχε σκοτώσει τη σύζυγό του με κλωτσιές, εξόρισε τον γιο του, έστειλε για ευνουχισμό 300 νέους Κερκυραίους».

Και ενώ έχει έντονη συμμετοχή στην επιτροπή της Ακαδημίας, την υπεύθυνη για τη συλλογή στοιχείων σχετικών με τους επιστήμονες οπουδήποτε στον κόσμο που υφίστανται διωγμούς και δεν μπορούν ανενόχλητοι να ολοκληρώσουν το ερευνητικό τους έργο, εξομολογείται πως τον απασχολεί και ένα άλλο πρόβλημα: «Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και στην Κίνα και στη Γαλλία και σε άλλα μέρη, οι στατιστικές δείχνουν ότι παιδιά από πολύ πλούσιες οικογένειες σπάνια ακολουθούν επιστημονικές σπουδές. Συνήθως σπουδάζουν για διοίκηση επιχειρήσεων ή δημόσιες σχέσεις. Σπουδές τόσο στις θετικές επιστήμες όσο και στις ανθρωπιστικές ακολουθούν παιδιά από οικογένειες υψηλού μορφωτικού επιπέδου, που συνήθως δεν ανήκουν στη μεγαλοαστική τάξη. Κάπου είχα δει μια στατιστική για την προέλευση νέων που αρχίζουν ακαδημαϊκή καριέρα στην Αμερική. Στην πλειονότητά τους είχαν γονείς που ήταν εκπαιδευτικοί όχι κατ’ ανάγκην στο Πανεπιστήμιο. Δυσανάλογα πολλοί ήταν καθηγητές Μέσης Εκπαίδευσης. Το πρόβλημα φαίνεται να είναι μορφωτικό και όχι οικονομικό. Με προβληματίζει το αν όλο και λιγότερα παιδιά από φτωχές οικογένειες θα γίνονται επιστήμονες. Δηλαδή ένα παιδί που δεν έχει μορφωμένους γονείς να έχει πολύ λίγες πιθανότητες να σπουδάσει».