Σε μια επίσκεψη σε κέντρο προστασίας παιδιών με αναπηρία, «συνάντησα τη Μαρία» ενήλικη πλέον, που στέκονταν φοβισμένη πίσω από το μισάνοιχτο παντζούρι ενώ αχνές σκιάσεις του προσώπου της διαγράφονταν, η Μαρία ήξερε μόνο να παίζει με τις σκιές, οι μόνες που τη συντρόφευαν, στη διαβίωσή της στο ίδρυμα…
Η Στρατηγική για την Αποϊδρυματοποίηση που σχεδιάζει το Υπουργείο Εργασίας & Κοινωνικών Υποθέσεων, στοχεύει στην ανάπτυξη μιας καθολικής πολιτικής για τη διασφάλιση ενός πλαισίου υποστήριξης ευάλωτων κοινωνικά ομάδων όπως των παιδιών, των παιδιών/ενηλίκων με αναπηρία και των ηλικιωμένων. Σκοπός της, να ελαχιστοποιηθεί ο αριθμός των ατόμων που διαβιούν σε κλειστά ιδρύματα και επίσης ο περιορισμός νέων εισαγωγών.
Η επίτευξη αυτής της μετάβασης δεν περιορίζεται στην αλλαγή του τόπου ή του τύπου διαμονής. Αντίθετα, συνεπάγεται μια βαθιά μεταστροφή από περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται από ρουτίνα και «θεσμική κουλτούρα» σε εκείνα όπου τα άτομα με αναπηρία μπορούν να έχουν την επιλογή και τον έλεγχο της ζωής τους ενώ λαμβάνουν την αναγκαία υποστήριξη που χρειάζονται. Ως εκ τούτου, η «αποϊδρυματοποίηση» συνεπάγεται όχι μόνο τη δημιουργία μικρότερων «ελκυστικών» χώρων διαβίωσης όπως π.χ. για την ελληνική πραγματικότητα αποτελούν και οι Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης (που έχουν εφαρμοστεί και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ως ένα πλαίσιο μετάβασης στην αυτονομία, όπου είναι εφικτό) αλλά πρέπει να περιλαμβάνει και την αλλαγή εργασιακής κουλτούρας και προσανατολισμού στη κατεύθυνση ανάπτυξης ενός φάσματος υπηρεσιών στην κοινότητα, ενδυνάμωσης του οικογενειακού περιβάλλοντος, θέσπισης του προσωπικού βοηθού ώστε να αποφεύγεται η ανάγκη για «μαζική φροντίδα» και να ικανοποιείται η συνθήκη της ανεξάρτητης διαβίωσης αντίστοιχα.
Διεθνώς αναγνωρίζεται ότι η διαβίωση σε ιδρύματα για τα παιδιά με ή χωρίς αναπηρία, για τους ενήλικες αλλά και τους ηλικιωμένους επηρεάζει αρνητικά τη ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη ενώ δεν τους παρέχει τα απαραίτητα γνωστικά και εργασιακά εφόδια ώστε να μπορούν να δραστηριοποιούνται στη σφαίρα της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Εξάλλου, ο κοινωνικός αποκλεισμός που επιτείνεται και από συνθήκες οικονομικής ανέχειας, συνδέονται με την ιδρυματοποίηση. Επομένως στο σχεδιασμό της στρατηγικής αποϊδρυματοποίησης, η ανάπτυξη ευκαιριών και παροχής κινήτρων στην εργασία για τα άτομα με αναπηρίες, αποτελεί βασικό άξονα στη πορεία μετασχηματισμού από την φροντίδα ιδρυματικού τύπου στην υποστήριξη της διαβίωσης στη κοινότητα.
Η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρίες «αναγνωρίζει το ίσο δικαίωμα όλων των ατόμων με αναπηρίες να ζουν στη κοινότητα με ίσες ευκαιρίες και με τη λήψη αποτελεσματικών και κατάλληλων μέτρων ώστε να διευκολύνεται το δικαίωμα της πλήρους ένταξής τους και της συμμετοχής τους σ’ αυτή». Ενώ σχετικές διατάξεις της Σύμβασης, διασφαλίζουν το σεβασμό της προσωπικότητας των παιδιών/ενηλίκων με αναπηρία, της ελευθερίας τους σε επιλογές διαβίωσης καθώς την άρση των εμποδίων και των στερεοτύπων που αναπαράγουν διακρίσεις και αρνητικές συμπεριφορές. Σε κάθε περίπτωση, η αποϊδρυματοποίηση και η ανεξάρτητη διαβίωση, συνδέονται με το άρθρο 12 της Σύμβασης που αφορά την νομική ικανότητα των ατόμων με αναπηρίες ώστε ακόμα και τα άτομα με νοητική αναπηρία, με τη συνδρομή ενός υποστηρικτικού μηχανισμού, να μπορούν να συναποφασίζουν για το που και με ποιον θα διαβιούν.
Η αποϊδρυματοποίηση συνδέεται στενά και με την πρόληψη και σε αυτό ιδιαίτερα σημαντική πρέπει να είναι η ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου της πρώιμης παρέμβασης για παιδιά με αναπηρία, ενισχύοντας το οικογενειακό περιβάλλον και καλλιεργώντας τους ουσιώδεις κοινωνικές δεξιότητες, απαραίτητες για τη κοινωνικής τους ένταξη. Οι θεσμικές παρεμβάσεις περιλαμβάνουν και πρόσφατες αλλαγές στο καθεστώς υιοθεσίας και αναδοχής ώστε να διευκολύνονται περισσότερο αποτελεσματικά οι διαδικασίες ολοκλήρωσής των.
Καμιά πολιτική όμως για την αποϊδρυματοποίηση δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τις απαραίτητες και αναγκαίες συνέργιες μεταξύ κεντρικής και περιφερικής εξουσίας, ώστε η διαβίωση μέσα στη κοινότητα να γίνεται με όρους αξιοπρέπειας και ισότητας. Αυτό μεταφράζεται στην ανάπτυξη μηχανισμών για την εξασφάλιση αποτελεσματικού συντονισμού μεταξύ των σχετικών τομέων που εμπλέκονται στην αποϊδρυματοποίηση, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης, της στέγασης, της απασχόλησης, των υπηρεσιών υγείας και των κοινωνικών υπηρεσιών. Επίσης, οι τοπικές αρχές έχουν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο και στη κατεύθυνση της ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης της κοινωνίας για την αποδοχή της διαφορετικότητας, της αναπηρίας.
Ο σχεδιασμός αρχικά της Στρατηγικής Αποϊδρυματοποίησης και της υλοποίησής της κατόπιν, στηρίζεται σε καλές ευρωπαϊκές πρακτικές και η διαβούλευση, περιλαμβανομένων των οργανώσεων των ατόμων με αναπηρίες αλλά και των παρόχων υπηρεσιών στα άτομα με αναπηρίες, εμπλουτίζει το περιεχόμενο της και ενδυναμώνει τη καθολική αυτή προσπάθεια.
Η αποϊδρυματοποίηση αποτελεί μια πρόκληση και μια ευκαιρία τόσο για την πολιτεία όσο και για την ελληνική κοινωνία, στο ‘στοίχημα’ της προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων για όλους, χωρίς διακρίσεις και φραγμούς και διαχείρισης της κοινωνικής αλληλεγγύης. Στόχος, να «ανοίξουν τα παραθυρόφυλλα» των πάσης φύσεως ιδρυμάτων και η ‘Μαρία’ να ζει ισότιμα στη κοινωνία, χωρίς σκιές και φοβίες αλλά με υποστήριξη και ανεξαρτησία.
Ο κ. Δημήτριος Π. Νικόλσκυ είναι τ.Πρόεδρος της Επιτροπής για τα Δικαιώματα των Aτόμων με Αναπηρίες του Συμβουλίου της Ευρώπης
