Ο δρόμος της επιλογής της κατάλληλης απάντησης στα τετελεσμένα που έχει δημιουργήσει η Αγκυρα με το Μνημόνιο Συναντίληψης που υπέγραψε με την κυβέρνηση της Τρίπολης για οριοθέτηση θαλασσίων δικαιοδοσιών στη Μεσόγειο αποδεικνύεται αρκετά δύσβατος. Εύκολες λύσεις δεν υπάρχουν και αναζητείται συγκεκριμένη στρατηγική, η οποία δεν μπορεί να εξαντληθεί στην απλή επανέναρξη των διερευνητικών επαφών ή στην προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Η σημερινή Τουρκία είναι μια «άλλη Τουρκία» από εκείνη της εποχής του Ελσίνκι και οι παλαιές βεβαιότητες έχουν συντριπτικά καταρρεύσει. Αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά οι έμπειροι παρατηρητές και χειριστές των ελληνοτουρκικών σχέσεων, παρά το γεγονός ότι το τελευταίο διάστημα τείνει να διαμορφωθεί, σε κυβερνητικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους, μια άποψη περί του μονόδρομου προς τη Χάγη ως η πανάκεια που θα λύσει όλα τα προβλήματα.

Η πρόσφατη εκδήλωση που διοργάνωσε ο «Κύκλος Ιδεών» του Ευάγγελου Βενιζέλου σχετικά με τις οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών τροφοδότησε έντονα τη σχετική συζήτηση. Ωστόσο, δεν αρκεί για να δοθούν απαντήσεις σε ευρύτερα στρατηγικά ερωτήματα και ειδικότερα στο αν η Αγκυρα και προσωπικά ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δίνουν κάποια αξία στη συνέχιση των διερευνητικών επαφών ή όχι.

Οι επίμονες πολιτικές του Ερντογάν

Ο τούρκος πρόεδρος ακολουθεί μια επίμονη αναθεωρητική πολιτική στην ευρύτερη περιοχή, με αναφορές στην ανατροπή των δεσμών που, κατά την άποψή του, επέβαλαν στην Τουρκία όχι μόνο η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) αλλά και η μη εφαρμοσθείσα Συνθήκη των Σεβρών (1920), ενώ κινήσεις όπως η στάθμευση drones στα Κατεχόμενα της Κύπρου μεταβάλλουν άρδην τις ισορροπίες. Παράλληλα, ομιλεί με το βλέμμα στραμμένο στο 2023, όταν συμπληρώνεται ένας αιώνας από την ίδρυση της σύγχρονης Τουρκίας και με σκοπό να αντικαταστήσει τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ ως σύμβολο της χώρας. Σε αυτό το πλαίσιο και με δεδομένο ότι έχουν αρχίσει να εκφράζονται αμφισβητήσεις για την εξουσία του από πρώην συνοδοιπόρους του, όπως οι Αχμέτ Νταβούτογλου και Αλί Μπαμπατζάν που προχώρησαν σε ίδρυση νέων κομμάτων (με τη συμπαράσταση του πρώην προέδρου Αμπντουλάχ Γκιουλ), αλλά και από τον δήμαρχο Κωνσταντινούπολης Εκρέμ Ιμάμογλου (δεν αποκλείεται και οι δύο τελευταίοι να διεκδικήσουν μελλοντικά την προεδρία), ήδη έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν πληροφορίες ότι ο κ. Ερντογάν ίσως κινηθεί προς πρόωρες βουλευτικές εκλογές, ώστε να διαμορφώσει νέες ισορροπίες.

Τα δύσκολα σημεία των διερευνητικών επαφών

Απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις, η επανέναρξη των διερευνητικών συνομιλιών που έχουν ουσιαστικά παγώσει από το 2016 – όταν και πραγματοποιήθηκαν οι τελευταίες συναντήσεις του πρέσβη ε.τ. Παύλου Αποστολίδη με τον τότε μόνιμο υφυπουργό Εξωτερικών Φεριντούν Σινιρλίογλου, πριν ο τελευταίος αναχωρήσει για τη Νέα Υόρκη ώστε να αναλάβει Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Τουρκίας στα Ηνωμένα Εθνη – συνιστά ακόμη και για τους οπαδούς της συνεννόησης με την Αγκυρα πολύ υψηλό εμπόδιο. Θα απαιτήσουν σοβαρή επεξεργασία και λήψη δύσκολων αποφάσεων. Σύμφωνα μάλιστα με πληροφορίες, ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας είχε συνάντηση με πρόσωπα που εμπλέκονται στις διερευνητικές επαφές πριν αναχωρήσει για την περιοδεία του σε Σαουδική Αραβία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Ιορδανία.

Το βασικότερο σημείο στο οποίο είχαν επί χρόνια εστιάσει οι διερευνητικές επαφές ήταν η εξεύρεση ενός συμβιβασμού στο ζήτημα της επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων. Σύμφωνα με απόλυτα διασταυρωμένες πληροφορίες, η τελευταία φορά που η Ελλάδα και η Τουρκία είχαν βρεθεί κάπως κοντά στο να λύσουν το πρόβλημα ήταν περί τα τέλη του 2010. Τότε, η Αγκυρα είχε αποδεχθεί ότι όλα τα ελληνικά ηπειρωτικά εδάφη θα έχουν χωρικά ύδατα 12 ναυτικών μιλίων, αν και ανατολικά της Θάσου η Αγκυρα ζητούσε μια ευελιξία λόγω του ανοίγματος των Στενών. Το ίδιο θα συνέβαινε, ίσως με ορισμένες μικρές εξαιρέσεις προς διευκόλυνση της διεθνούς ναυσιπλοΐας, δυτικά του 25ου μεσημβρινού. Στην ανατολική πλευρά του 25ου μεσημβρινού, όμως, αναζητούνταν λύσεις μερικής ή επιλεκτικής επέκτασης (π.χ. μεταξύ 7 ως 9 ναυτικών μιλίων), οι οποίες είχαν βρεθεί στο τραπέζι ήδη από την αρχική φάση των συνομιλιών, την περίοδο 2000-2003. Στο σημείο αυτό θα εντοπιζόταν ίσως και ένα από τα δύσκολα θέματα που θα έπρεπε «να καταπιεί» η Αθήνα, καθώς μια επιλεκτική επέκταση θα σήμαινε και μείωση του εύρους του εναέριου χώρου, ώστε να υπάρξει ομοιομορφία και ταύτιση με την αιγιαλίτιδα ζώνη. Παράλληλα, η Τουρκία επιθυμούσε τον περιορισμό των συζητήσεων στο Αιγαίο Πέλαγος με σκοπό να εξαιρεθεί το νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελλορίζου που βρίσκεται στην Ανατολική Μεσόγειο.

Οι ευθείες γραμμές που ήθελε ο Κοτζιάς

Τα τελευταία χρόνια και ειδικότερα μετά το 2012-2013 η θέση της Αγκυρας στο ζήτημα των χωρικών υδάτων σκλήρυνε. Σύμφωνα με την τελευταία εκδοχή, αποδεχόταν την επέκταση στα 12 ναυτικά μίλια μόνο για τα ηπειρωτικά εδάφη και ζητούσε να παραμείνουν στα 6 ναυτικά μίλια στις υπόλοιπες περιοχές. Δεν είναι σαφές αν αυτός ήταν ο λόγος που ο πρώην υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς ήθελε να χαράξει ευθείες γραμμές βάσεως και να επεκτείνει τα χωρικά ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι, παρά τα λεγόμενά του, η προετοιμασία των σχετικών Προεδρικών Διαταγμάτων ήταν ατελής ακόμη και για την επέκταση στα δυτικά, ενώ δεν είναι ξεκάθαρο αν είχε υπάρξει και η κατάλληλη επικοινωνία με σημαντικές χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες. Επιπλέον, μια επέκταση στα 12 ναυτικά μίλια στα στενά Κυθήρων και Αντικυθήρων, που αποτελούν στενά διεθνούς ναυσιπλοΐας, δεν θα γινόταν εύκολα αποδεκτή διεθνώς.

Προτεραιότητες ΑΟΖ, υφαλοκρηπίδα

Οπως περιέγραψε αναλυτικά στην πρόσφατη ομιλία του ο κ. Βενιζέλος, η προτεραιότητα πρέπει να είναι προς την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) και για τον λόγο αυτόν έδωσε ο ίδιος σχετικές γραπτές οδηγίες προς τον κ. Αποστολίδη την περίοδο 2013-2014, ζητώντας παράλληλα να αποσαφηνιστεί η τουρκική στάση ως προς τον κανόνα αναφοράς κατά το Διεθνές Δίκαιο, ώστε να υπάρχει προετοιμασία εφόσον η οριοθέτηση οδηγηθεί ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου. Αναμφίβολα, υπάρχει επίσης σύμπνοια επί της άποψης ότι η Ελλάδα πρέπει να επιμείνει σε συνολική οριοθέτηση Αιγαίου και Ανατολικής Μεσογείου. Τα δεδομένα έχουν όμως αλλάξει και για αυτό ευθύνεται το Μνημόνιο Συναντίληψης Τουρκίας – Λιβύης. Πώς ακριβώς θα συζητήσει η Αθήνα για πιθανή οριοθέτηση με την Τουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο όταν με το Μνημόνιο αυτό, αλλά και με την επιστολή Σινιρλίογλου της 13ης Νοεμβρίου προς τα Ηνωμένα Εθνη, η Αγκυρα έχει ευθέως αμφισβητήσει την επήρεια ακόμη και μεγάλων ελληνικών νησιών, όπως η Ρόδος, η Κάρπαθος, η Κάσος και η Κρήτη;

 

Σημείο-κλειδί για το συνυποσχετικό

Ακόμη και αν διεξαχθούν διερευνητικές επαφές και έχουν ευτυχή κατάληξη, θα ακολουθήσει η βάσανος της σύνταξης συνυποσχετικού. Σημείο-κλειδί θα είναι, σε αυτή την περίπτωση, τα ερωτήματα που θα περιληφθούν σε αυτό. Και φυσικά, το πλέον «καυτό ζήτημα» θα είναι μια πιθανή συμπερίληψη, κατόπιν επιμονής της Αγκυρας, της καινοφανούς θεωρίας των «γκρίζων ζωνών». Επί του σημείου αυτού, η απάντηση του πολύπειρου πρέσβη ε.τ. Γιώργου Σαββαΐδη, στο πλαίσιο της παρουσίας του στην εκδήλωση του «Κύκλου Ιδεών», είναι ενδεικτική: «Είτε η Τουρκία υπογράψει ρητά μέσα στο συνυποσχετικό ότι ζητεί από το Δικαστήριο να αποφανθεί και για τις γκρίζες ζώνες είτε όχι, το Δικαστήριο (της Χάγης), και οποιοδήποτε Δικαστήριο, είναι υποχρεωμένο να περάσει από το θέμα αυτό, διότι οι θαλάσσιες ζώνες, οποιασδήποτε από τις τέσσερις θαλάσσιες ζώνες που υπάρχουν, δεν μπορούν να υπάρξουν αν δεν υπάρξει έδαφος. Και αν υπάρχει διαφωνία επί του εδάφους, το Δικαστήριο θα πρέπει, αν έχει την εξουσιοδότηση, είτε ρητή είτε σιωπηρά, να αποφανθεί επί του θέματος αυτού. Αντιλαμβάνομαι την πολιτική σημασία και τη βαρύτητα, αλλά με τον α’ ή τον β’ τρόπο θα πρέπει το Δικαστήριο να μπορέσει να δικάσει, αλλιώς δεν θα δικάσει ώστε να έχει αποτέλεσμα». Με δεδομένη την επικαιροποίηση, το 2015, των ελληνικών επιφυλάξεων επί της δικαιοδοσίας του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, αυτό το ζήτημα ίσως απασχολήσει κατά προτεραιότητα του λήπτες των ευαίσθητων αποφάσεων.

Η προσέγγιση της Ρώμης και οι δυσκολίες με το Κάιρο

Η Αθήνα έχει αποφασίσει να κινηθεί προς δύο κατευθύνσεις στο ζήτημα των οριοθετήσεων πέραν της εμπλοκής με την Τουρκία. Η πρώτη από αυτές είναι η προσέγγιση με τη Ρώμη, ώστε να μπορέσει να υπογραφεί η συμφωνία που θα επικαιροποιήσει την παλαιότερη οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας μεταξύ των δύο χωρών που χρονολογείται από το 1977. Η επικαιροποιημένη συμφωνία είναι έτοιμη από το 2015, αλλά η κωλυσιεργία Κοτζιά οδήγησε στο να χαθεί η ευκαιρία και οι επιπλοκές που προέκυψαν στη συνέχεια μεταξύ Ιταλίας και Γαλλίας να διαχυθούν και προς τη χώρα μας. Το σημείο-κλειδί εστιάζεται στα θέματα αλιείας και εκτιμάται ότι η προγραμματισμένη για τις 30 Δεκεμβρίου συνάντηση εμπειρογνωμόνων θα μπορέσει να βγάλει «λευκό καπνό».

Οι δυσκολίες όμως εντοπίζονται με την Αίγυπτο. Το Κάιρο, παρά τη σφοδρή αντίθεσή του στο Μνημόνιο Αγκυρας – Τρίπολης, δεν έχει εμφανιστεί θετικότερο σε οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών με την Αθήνα. Αυτή την περίοδο συγκρούονται δύο απόψεις εντός της χώρας μας. Η πρώτη θεωρεί ότι η Αθήνα πρέπει να επιμείνει σε συνολική οριοθέτηση ώστε να μην επιτρέψει, μέσω μίας πιθανής εξαίρεσης του Καστελλορίζου, την αναγνώριση «ειδικών περιστάσεων». Η δεύτερη κρίνει ότι μία μερική οριοθέτηση είναι προτιμότερη. Πώς ορίζεται όμως ένα θετικό αποτέλεσμα σε μία μερική οριοθέτηση; Η πραγματικότητα είναι ότι η αιγυπτιακή πλευρά δεν έχει εμφανιστεί εποικοδομητική ούτε στο πλαίσιο μίας μερικής οριοθέτησης, και μάλιστα στις πιο πρόσφατες συζητήσεις επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ «ανέβαζε» τη γραμμή οριοθέτησης προς Βορρά, μειώνοντας την προβολή της επήρειας ελληνικών περιοχών. Μένει να αποδειχθεί αν η στάση της θα αλλάξει στη συνάντηση εμπειρογνωμόνων που προγραμματίζεται για το προσεχές διάστημα.

Τι συμβαίνει με τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης

Πριν από την επανάληψη των διερευνητικών επαφών, η Αθήνα και η Αγκυρα ίσως να διεξαγάγουν έναν νέο γύρο συνομιλιών επί των Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ). Η σχετική πρόσκληση απεστάλη από το υπουργείο Εθνικής Αμυνας προς την τουρκική πλευρά, καθώς η επόμενη συνάντηση θα γίνει στην Αθήνα (είχαν προηγηθεί άλλες δύο τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2019). Οι συζητήσεις επί των ΜΟΕ που αφορούν τα αεροναυτιλιακά (καθώς τα υπόλοιπα μέτρα που αφορούν ανταλλαγές επισκέψεων είναι μάλλον διακοσμητικού χαρακτήρα) θα μπορούσαν να είναι επιβοηθητικές, αλλά την ίδια στιγμή η πρόσφατη καταιγίδα παραβιάσεων και υπερπτήσεων σε Οινούσσες, Παναγιά και Ρω δεν δημιουργεί ευνοϊκό κλίμα.

Ο διάλογος επί των ΜΟΕ δεν είναι διόλου εύκολος και η απόσταση από μια συμφωνία παραμένει μεγάλη. Ουσιαστικά υπάρχουν δύο κείμενα αναφοράς, το Μνημόνιο Παπούλια – Γιλμάζ (1987) και οι συνοδευτικές Οδηγίες της Κωνσταντινούπολης (1988). Αν κάποιος ήθελε να κατηγοριοποιήσει τα αεροναυτιλιακά ΜΟΕ, θα διέκρινε:

α) τα θέματα που απορρέουν από το Μνημόνιο Παπούλια – Γιλμάζ (π.χ. το θερινό moratorium),

β) τα ζητήματα πτητικής δραστηριότητας και ασφάλειας πτήσεων (π.χ. υποβολή σχεδίων πτήσεων και μέθοδοι αναχαιτίσεων),

γ) θέματα σχετικά με τα πεδία βολής και τις δεσμευμένες περιοχές ασκήσεων (π.χ. η τουρκική πλευρά θέτει θέμα άρσης των αγγελιών για μακροχρόνια δέσμευση των πεδίων βολής) και

δ) ζητήματα που αφορούν τη θαλάσσια ασφάλεια (naval safety) – κατηγορία στην οποία η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ είχε συμφωνήσει σε εννέα μέτρα το 2015. Η Αθήνα όμως, όπως συνέβη και κατά τις τελευταίες δύο συναντήσεις, είχε θέσει και σοβαρότερα ζητήματα, όπως π.χ. η παύση έκδοσης αγγελιών κινήσεων υποβρυχίων (subnotes) με δέσμευση ευρέων περιοχών που περιλαμβάνουν ελληνικό έδαφος και ελληνικά χωρικά ύδατα και ο σεβασμός των κανόνων της αβλαβούς διέλευσης.