Ο μύθος θέλει την έλλειψη νερού της Αθήνας να οφείλεται σε ένα καπρίτσιο των θεών. Όταν ο Ποσειδώνας και η Αθηνά διαγωνίστηκαν για την «κηδεμονία» της πόλης, η δεύτερη επικράτησε ενώπιον των υπόλοιπων θεών χάρη στο δώρο της, την ελιά. Ο Ποσειδώνας δεν ικανοποιήθηκε με την ετυμηγορία, και στέρησε το νερό, το δικό του δώρο, από τους Αθηναίους. Η ταλαιπωρία των κατοίκων της πόλης – στους οποίους κανείς δεν άφησε περιθώριο επιλογής – θα συνεχιζόταν για χιλιετίες, μέχρι το 1929, όταν κατασκευάστηκε το Φράγμα του Μαραθώνα.

Η Έκθεση για τα 90 χρόνια από την κατασκευή του Φράγματος του Μαραθώνα, που διοργανώνεται στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος», μπορεί να παραβλέπει τον μύθο γύρω από το νερό στην πρωτεύουσα, όμως μας επιτρέπει την πρόσβαση σε άγνωστες πτυχές της ιστορίας του. Στα πλαίσια των ενενηκοστών γενεθλίων του Φράγματος, εκτίθεται για πρώτη φορά αδημοσίευτο υλικό από το Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ. Μάλιστα, λόγω της μεγάλης προσέλευσης του κοινού η Έκθεση πήρε παράταση έως την Κυριακή 29 Μαρτίου.

Η έκθεση περιλαμβάνει φωτογραφικό υλικό, αρχιτεκτονικά σχέδια και χάρτες, έγγραφα τεκμήρια, αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του φράγματος αλλά και στην καθημερινότητα των εργατών, αλλά και την τρισδιάστατη αναπαράσταση της κατασκευής. Επιπλέον, οι επισκέπτες μπορούν να δουν μια κινηματογραφική ταινία μικρού μήκους της εποχής, με πλάνα από τις φάσεις του εργοταξίου. Τα πλάνα είχαν γυριστεί με την τεχνική του βωβού κινηματογράφου, έχουν μονταριστεί και έχουν επενδυθεί ηχητικά για τον σκοπό της έκθεσης, όπου προβάλλονται για πρώτη φορά. Την επισκεφθήκαμε και συγκεντρώσαμε τα στοιχεία που μας έκαναν τη μεγαλύτερη εντύπωση.

Ο ρόλος της Μικρασιατικής Καταστροφής

Τα πρώτα σχέδια για την κατασκευή του φράγματος είχαν δημιουργηθεί ήδη από το 1918, όμως δεν προχώρησαν για πολιτικούς λόγους. Σχεδόν για μια δεκαετία, το έργο παρέμενε ένα απραγματοποίητο όραμα, μέχρι που οι εξελίξεις πυροδοτήθηκαν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η έλευση των προσφύγων, που σχεδόν διπλασίασε τον πληθυσμό της Αθήνας, έκανε επιτακτική την ανάγκη επίλυσης του προβλήματος της λειψυδρίας – φτάνει μόνο να αναλογιστούμε ότι λιγότερο από το 10% των κτηρίων της Αθήνας ήταν υδροδοτούμενα. Οι ίδιοι πρόσφυγες αποτέλεσαν και σημαντικό ποσοστό των εργατών που δούλεψαν για την κατασκευή του φράγματος.

Τοποθέτηση υδρομετρητών, περίπου 1927-1928 (Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Ένα αρχαίο πρόβλημα με σύγχρονη λύση

Μέχρι την κατασκευή του φράγματος, η υδροδότηση της Αθήνας γινόταν χάρη στο Ανδριάνειο Υδραγωγείο, το οποίο είχε κατασκευαστεί κατά τη διάρκεια του 2ου αιώνα μ.Χ. Το Φράγμα του Μαραθώνα που το αντικατέστησε, αποτέλεσε καινοτομία όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και διεθνώς. Προφανώς, η αλλαγή έγινε έντονα αισθητή στην καθημερινότητα των κατοίκων της Αθήνας και του Πειραιά.

Στιγμιότυπο από την τελετή εγκαινίων του νέου δικτύου ύδρευσης των πόλεων Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων,
στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, 03 Ιουνίου 1931.
Η Ελληνική Εταιρεία Υδάτων διαφημίζεται μέσω της τοποθέτησης πιδάκων νερού στην τελετή των εγκαινίων.
(Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Παραμένει μοναδικό στον κόσμο

Ένα από τα χαρακτηριστικά που κάνουν το Φράγμα του Μαραθώνα ξεχωριστό, είναι τα υλικά της κατασκευής του. Πρόκειται για το μοναδικό φράγμα που έχει επενδυθεί εξ ολοκλήρου με πεντελικό μάρμαρο, ενώ και πολλά από τα συνοδευτικά έργα, όπως ο Υπερχειλιστής και ο Πύργος Υδροληψίας, αποτελούνται από το ίδιο υλικό. Οι εργάτες έχτιζαν πρώτα την επένδυση και στη συνέχεια γέμιζαν το διάκενο με σκυρόδεμα, εμπλουτισμένο με θραύσματα μαρμάρου και θηραϊκή γη – δηλαδή, ηφαιστειακή τέφρα. Αιτία για την έντονη παρουσία του μαρμάρου ήταν η αφθονία του πολύτιμου υλικού στην περιοχή, αλλά και η αισθητική σύνδεση με το αρχαιοελληνικό παρελθόν.

Αναβρυτήρια που τοποθέτησε η Ελληνική Εταιρεία Υδάτων για τους διερχόμενους στο Ζάππειο (Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Εμφανής θησαυρός

Στη βάση του φράγματος μπορεί να δει κανείς έναν μαρμάρινο ναό. Πρόκειται για ένα πιστό αντίγραφο του Θησαυρού, ενός αναθέματος που έχτισαν οι Αθηναίοι στους Δελφούς προς τιμήν της νίκης τους κατά των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα. Η επιλογή δεν ήταν τυχαία: Αυτή τη φορά, ο ναός λειτουργεί ως σύμβολο για τη νίκη των Αθηναίων επί της λειψυδρίας. Μάλιστα, στο θεμέλιο του κρύβονται οι βάνες που ελέγχουν τη ροή του νερού, ελέγχοντας την ύδρευση της πόλης.

Άποψη του Φράγματος και του κτίσματος, αντιγράφου του Θησαυρού των Αθηναίων, περίπου 1931 (Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Ολοκληρώθηκε… πρόωρα

Το Φράγμα του Μαραθώνα ήταν ένα τιτάνιο έργο. Παρ’ όλα αυτά, η κατασκευή του διήρκεσε μόλις τρία χρόνια (1926 – 1929), ενώ μέχρι το 1931 είχε ολοκληρωθεί και το δίκτυο ύδρευσης της Αθήνας. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το συνοδευτικό έργο της διάνοιξης της σήραγγας του Μπογιατίου, το οποίο θα μετέφερε το νερό στην Αττική και είχε εκτιμηθεί ότι θα ολοκληρωθεί σε οκτώ χρόνια, εντέλει απαίτησε μόλις 4,5 – σχεδόν το μισό χρονικό διάστημα.

Συνεργείο που εργάστηκε στη διάνοιξη της Σήραγγας Μπογιατίου, σε αναμνηστική φωτογραφία (Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Ήταν γεμάτο ζωή

Για την διεκπεραίωση του μεγαλειώδους έργου εργάστηκαν περισσότεροι από 3.000 ανειδίκευτοι εργάτες, Έλληνες μηχανικοί, και περίπου 30 Αμερικανοί επιστήμονες και εμπειροτέχνες. Τα μέσα της εποχής δεν επέτρεπαν σε όλους αυτούς τους ανθρώπους να επιστρέφουν στην Αθήνα μετά τη λήξη της βάρδιας τους. Έτσι, σύντομα γύρω από τα έργα αναπτύχθηκε ένας ολόκληρος οικισμός χιλίων κατοίκων, με δικό του εκτροφείο, παντοπωλείο, φαρμακείο, νοσοκομείο – ακόμη και δημοτικό σχολείο. Η αμερικανική εταιρεία Ulen που ανέλαβε την εκπόνηση του έργου σε σύμπραξη με το Ελληνικό Δημόσιο, εξασφάλιζε τα γεύματα των εργατών, παρείχε κατοικίες για όσους εξ αυτών είχαν οικογένειες και ξενώνες για τους εργένηδες. Δυστυχώς, από αυτό το πραγματικό χωριό, πλέον σώζονται μόλις τρία κτίσματα.

Εργασίες μηχανικών για την κατασκευή της Σήραγγας Μπογιατίου (Πηγή: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ)

Η μάχη ενάντια στην ελονοσία

Την περίοδο της κατασκευής του φράγματος, η ελονοσία ταλαιπωρούσε πολλές περιοχές της Ελλάδας, και ο Μαραθώνας ανήκε σε αυτές που είχαν χαρακτηριστεί υψηλού κινδύνου. Για να εξασφαλίσει την υγεία των εργατών της, η εταιρεία τους παρείχε καθημερινά χάπια κινίνης. Αργότερα, όταν η Τεχνητή Λίμνη γέμισε για πρώτη φορά, απελευθερώθηκαν εντός της μικρά ψάρια, τα οποία ονομάζονται και «αντι-ελονοσιακά» καθώς τρώνε τις προνύμφες των κουνουπιών, ακολουθώντας τις οδηγίες του Ινστιτούτου Rockefeller.

Μπορείτε να βρείτε πληροφορίες για την έκθεση στο Facebook, στο Twitter, στο Instagram, στο LinkedIn, στο Youtube και στην ιστοσελίδα της ΕΥΔΑΠ.