Η Κατερίνα Χαρβάτη διαθέτει το χάρισμα της διήγησης. Διηγείται ωραίες ιστορίες για το πολύ μακρινό παρελθόν που καθόρισε το παρόν μας. Η καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας και διευθύντρια του Κέντρου Senckenberg Ανθρώπινης Εξέλιξης και Παλαιοπεριβάλλοντος στο Πανεπιστήμιο του Τίμπιγκεν (Tubingen) της Γερμανίας είναι ειδήμων στην εξέλιξη των Νεάντερταλ και των σύγχρονων ανθρώπων. Στη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, τα ευρήματά της έχουν αλλάξει τη θεώρησή μας τόσο για τους κοντινότερους εξελικτικούς συγγενείς μας όσο και για τη σχέση μας μαζί τους.

Αν μπορούσαμε όμως να ζητήσουμε από τη δεκαοκτάχρονη Κατερίνα Χαρβάτη να προβλέψει το επαγγελματικό της μέλλον, κανένα απολιθωμένο κρανίο δεν θα υπήρχε στη διήγηση. Οπως συχνά συμβαίνει με τα παιδιά που αριστεύουν σε όλα τα μαθήματα, η Κατερίνα μπήκε, επειδή μπορούσε, στην περίβλεπτη Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών το 1988. Εξι μήνες μαθημάτων ήταν αρκετοί για να αντιληφθεί ότι δεν ήθελε να γίνει δικηγόρος. «Δεν ξέρω ποια θα ήταν η απόφασή μου αν είχα τότε τη δυνατότητα να δω πώς είναι η δουλειά του δικηγόρου. Μπορεί και να μου άρεσε. Ομως τα μαθήματα δεν ήταν θελκτικά και έτσι ξεγράφτηκα από τη Νομική προκειμένου την επόμενη χρονιά να φύγω για τις ΗΠΑ» μας είπε όταν τη συναντήσαμε την περασμένη εβδομάδα μετά την ομιλία της στο 5ο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ενωσης Βιοεπιστημόνων.

Η απόφαση ζωής στην Κένυα

Το αμερικανικό εκπαιδευτικό σύστημα προσφέρει μεγάλη ευελιξία επιλογής μαθημάτων και αυτό ταίριαξε πολύ στην ανήσυχη Κατερίνα που έγινε δεκτή από το Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης για σπουδές ανθρωπολογίας. Στο τέλος του τρίτου έτους, στο πλαίσιο των μαθημάτων η Κατερίνα πέρασε δύο μήνες στο Koobi Fora Field School στην Κένυα, ένα ερευνητικό και εκπαιδευτικό κέντρο Παλαιοανθρωπολογίας το οποίο ανήκε τότε στη δικαιοδοσία του Χάρβαρντ. Η ζωή μακριά από τον πολιτισμό και στις σκληρές συνθήκες της ανασκαφής δεν ταιριάζει σε όλους. Κάποιοι από τους φοιτητές παραιτήθηκαν γρήγορα, αλλά για την Κατερίνα η εμπειρία αυτή ήταν αποκαλυπτική: «Είπα, εδώ είμαστε! Αυτό θέλω να κάνω στη ζωή μου!».

Ετσι, αφού πήρε ο πτυχίο της στην Βιολογική Ανθρωπολογία από το Columbia, αναζήτησε θέση για να εκπονήσει τη διδακτορική διατριβή της. Εγινε δεκτή από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ στην Αγγλία, αλλά ενώ ήταν έτοιμη να μετακομίσει, δέχθηκε μια πρόταση από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης την οποία δεν μπόρεσε να αρνηθεί καθώς συνδυαζόταν με την πρόσβαση στις συλλογές του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της πόλης. Η δουλειά του διδακτορικού της ήταν το «εισιτήριο» της Κατερίνας Χαρβάτη για να μπει στο μικρό κλαμπ των ειδημόνων για τους Νεάντερταλ. Βλέπετε, είχε τη φαεινή ιδέα να διερευνήσει (εξετάζοντας συγκεκριμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά) την απόσταση ανάμεσα σε αυτόν και στον Homo sapiens και πώς αυτή συγκρίνεται με τις αντίστοιχες αποστάσεις μεταξύ συγγενικών πρωτευόντων θηλαστικών (π.χ. μεταξύ χιμπαντζήδων). Ετσι, έδωσε οριστική απάντηση στο ερώτημα της σχέσης των Νεάντερταλ με τους σύγχρονους ανθρώπους: η μεταξύ τους απόσταση είναι τόσο μεγάλη ώστε μπορούμε να μιλάμε για δύο διαφορετικά είδη!

Ενώ η Κατερίνα Χαρβάτη έγραφε τη διδακτορική διατριβή της, το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης προκήρυξε μία θέση η οποία έμοιαζε να είναι κομμένη και ραμμένη για την ίδια. Υπέβαλε την υποψηφιότητά της σκεπτόμενη ότι «δεν είχα τίποτε να χάσω». Πήρε τη θέση, υπό τον όρο βεβαίως να ολοκληρώσει το γράψιμο και την υποστήριξη της διατριβής της, «πράγμα το οποίο σήμαινε ακόμη και 20 ώρες γραψίματος την ημέρα». Ο Σεπτέμβρης του 2001 βρίσκει την Κατερίνα στο πρώτο της ακαδημαϊκό πόστο. Και τότε συνέβη το γεγονός που άφησε άφωνη την υφήλιο: οι Δίδυμοι Πύργοι έπεφταν φλεγόμενοι, μια ανάσα από το εργαστήριό της! Είχε ήδη ζήσει δέκα χρόνια στη Νέα Υόρκη και ένιωθε την πόλη «σαν το σπίτι μου, αλλά μετά από αυτό το συμβάν όλα άλλαξαν. Η πόλη άλλαξε και εγώ άρχισα να αισθάνομαι σαν ξένη».

Το κρανίο στην Αφρική

Χρειάστηκε να περιμένει μέχρι το 2004 για να φύγει αποδεχόμενη τη θέση κύριας ερευνήτριας στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για την Εξελικτική Ανθρωπολογία στη Λειψία της Γερμανίας. Το 2007, από τη Λειψία η Κατερίνα Χαρβάτη και μια ομάδα συνεργατών της δημοσιεύουν ένα άρθρο που ταράζει τα νερά χρονολογώντας ένα κρανίο που είχε βρεθεί στην Αφρική μισό αιώνα πριν. «Το ελλιπές αρχείο απολιθωμάτων της Αφρικής άφηνε ένα κενό στην ιστορία της προέλευσης του ανθρώπου. Η χρονολόγηση του κρανίου και οι ομοιότητές του με άλλα που είχαν βρεθεί σε Ευρώπη και Ευρασία και ανήκαν στην ίδια περίοδο (35-40 χιλιάδες χρόνια πριν) μας έδειξαν ότι επρόκειτο για τους ίδιους πληθυσμούς». Με άλλα λόγια, η Κατερίνα Χαρβάτη και οι συνεργάτες της απέδειξαν ότι το ανθρώπινο είδος κατάγεται όντως από την υποσαχάρια Αφρική.

Από το 2009 η Κατερίνα Χαρβάτη συνεχίζει τις έρευνές της από το Πανεπιστήμιο του Τίμπιγκεν, το οποίο «πάντοτε είχε μεγάλη παράδοση στην Παλαιοανθρωπολογία και το οποίο υποστηρίζει θερμά την έρευνά μας». Απολύτως δικαιολογημένη η υποστήριξη καθώς η ελληνίδα ερευνήτρια κάνει το πανεπιστήμιο που τη φιλοξενεί γνωστό σε ολόκληρο τον κόσμο. Οπως έγινε όταν αποκατέστησε τη φήμη των Νεάντερταλ καταδεικνύοντας αρχικώς ότι δεν επρόκειτο για βίαιους πληθυσμούς και, μόλις πέρυσι, ότι είχαν τη δυνατότητα για χειρισμούς ακριβείας.

Η Κατερίνα Χαρβάτη ανήκει στις γυναίκες που προσθέτουν και το επώνυμο του συζύγου τους δίπλα στο δικό τους. Βλέπετε, εκείνη και ο Ηλίας Παπαθεοδώρου έχουν κάνει μαζί μια μεγάλη, ευτυχή διαδρομή: παντρεμένοι από το 2001, έχουν αποκτήσει δύο κόρες, τη Μαρία και την Αριάδνη, και μαζί «έχουμε πάρει όλες τις μεγάλες αποφάσεις για τη ζωή μας». Τόσο οι έφηβες πια κόρες της όσο και ο σύζυγός της βρίσκουν φυσική την απουσία της όταν εκείνη βρίσκεται σε ανασκαφές. «Τρελαίνομαι για έρευνα πεδίου! Η ανασκαφή είναι το ωραιότερο κομμάτι της δουλειάς μου» μας λέει εμφατικά. Πράγμα που σημαίνει ότι η διήγηση της Κατερίνας Χαρβάτη για την ιστορία του ανθρώπου συνεχίζεται…