Ο επισκέπτης της έκθεσης σταματά μπροστά στην ασπρόμαυρη φωτογραφία. Αναγνωρίζει τα πρόσωπα. Στο κέντρο της απεικονίζονται ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος και ο δήμαρχος Αθηναίων Σπυρίδων Μερκούρης. Υστερα κοιτά προσεκτικά τη λεζάντα: «Στιγμιότυπο από την τελετή εγκαινίων του Φράγματος του Μαραθώνα, 25η Οκτωβρίου του 1929» διαβάζει.
Αυτή η μοναδική φωτογραφία είναι μέρος του σπάνιου αρχειακού υλικού που παρουσιάζεται στην έκθεση «Η μεγάλη πρόκληση. 90 Χρόνια Φράγμα Μαραθώνα», η οποία διοργανώνεται από την ΕΥΔΑΠ και παρουσιάζεται στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» σε επιμέλεια Ερατώς Κουτσουδάκη.
«Είναι η πρώτη έκθεση με την οποία έρχεται στο φως της δημοσιότητας το Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ» αναφέρει στο «Βήμα» η Σόνια Τζιμοπούλου, αναπληρώτρια διευθύντρια Επικοινωνίας και Εταιρικών Σχέσεων της Εταιρείας Υδρευσης. «Πρόκειται για μια ερευνητική δουλειά που έχει ξεκινήσει εδώ και χρόνια. Τον τελευταίο καιρό συλλέγοντας, καταγράφοντας και τεκμηριώνοντας το υλικό αισθανθήκαμε έτοιμοι να πραγματοποιήσουμε μια έκθεση για το φράγμα του Μαραθώνα. Και θεωρούμε ότι είναι ένα θέμα που αφορά το ευρύ κοινό. Το νερό είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον πολιτισμό. Το φράγμα του Μαραθώνα σηματοδοτεί την πρώτη οργανωμένη προσπάθεια υδροδότησης της πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους. Κατασκευάστηκαν τότε 1.500 χλμ. δικτύου. Για να καταλάβει κάνεις της αναλογία σήμερα μιλάμε για 14.000 χλμ. δικτύου».
Το Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ αποδεικνύεται θησαυρός και ο επισκέπτης μέσα από αρχιτεκτονικά σχέδια και χάρτες, σπάνιο φωτογραφικό υλικό, έγγραφα-τεκμήρια, αλλά και αντικείμενα όπως εργαλεία κατασκευής – για παράδειγμα εντυπωσιάζεσαι από ένα χαλύβδινο κομπρεσέρ χειρός – μυείται σε αυτό το μεγαλόπνοο έργο που άλλαξε τον τρόπο ζωής των Αθηναίων. Την ίδια στιγμή προβάλλεται ένα φιλμ με τρισδιάστατη αναπαράσταση της κατασκευής του φράγματος, αλλά και μια κινηματογραφική ταινία μικρού μήκους με πλάνα της εποχής – είχαν γυριστεί με την τεχνική του βωβού κινηματογράφου και μονταρίστηκαν ειδικά για τον σκοπό της έκθεσης.
Η Αθήνα της λειψυδρίας
Πριν από το φράγμα του Μαραθώνα η Αθήνα αντιμετώπιζε τεράστιο πρόβλημα υδροδότησης. Η κατάσταση ήταν δύσκολη. Η επισκευή του Αδριάνειου Υδραγωγείου – χρονολογείται από το 140 μ.Χ. – δεν μπορούσε να δώσει λύση. Ούτε τα μικρότερα πηγάδια και οι δεξαμενές. Ούτε φυσικά και οι νερουλάδες από τους οποίους οι νοικοκυρές αγόραζαν το νερό που μετέφεραν από την Κηφισιά και το Μαρούσι.
Το έργο που αλλάζει την Αθήνα
Ολα φαίνονται να μπαίνουν σε μια τάξη τον Δεκέμβριο του 1924 όταν και υπογράφεται η σύμβαση μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης, της εταιρείας Ulen & Co και της Τράπεζας Αθηνών που έχει ως βασικό αντικείμενο την κατασκευή, συντήρηση και εκμετάλλευση των έργων Υδρευσης Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων. Η σύμβαση προβλέπει τη χρηματοδότηση του έργου με έκδοση ομολογιακού δανείου 10 εκατ. δολαρίων. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού απαραίτητη ήταν η κατασκευή μιας σειράς επιμέρους έργων: που περιλαμβάνουν το φράγμα του Μαραθώνα, την κατασκευή της σήραγγας του Μπογιατίου, τη μονάδα επεξεργασίας νερού στο Γαλάτσι αλλά και το δίκτυο διανομής του νερού στην πόλη. Το έργα ολοκληρώνονται σταδιακά και τελικά στο σύνολό τους παραλαμβάνονται το 1931 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Τεράστια μπάνερ στην έκθεση μας εξηγούν με κατανοητό τρόπο τη δυσκολία του εγχειρήματος – μάλιστα το εργοτάξιο του Μαραθώνα ήταν αξιοθέατο για μηχανικούς από όλον τον κόσμο εκείνη την εποχή. Διαβάζουμε λοιπόν για τη σήραγγα του Μπογιατίου. Κατασκευάζεται ουσιαστικά για να μεταφέρει το νερό από τον Μαραθώνα στην Αθήνα και ήταν το δυσκολότερο τεχνικά έργο. Οι εργασίες ξεκίνησαν τον Αύγουστο του 1926. Χρειάστηκαν τεσσεράμισι χρόνια για να ολοκληρωθεί, αντί των 8 που υπολόγιζαν οι μηχανικοί του Ελληνικού Δημοσίου – βέβαια πρέπει να σημειωθεί ότι εργάζονταν σε αυτήν 450 άνθρωποι σε 24ωρη βάση. Μαθαίνουμε επίσης ότι το φράγμα του Μαραθώνα που κατασκευάστηκε στην εκβολή των χειμάρρων Χάραδρου και Βαρνάβα επενδύθηκε εξ ολοκλήρου με πεντελικό μάρμαρο, γι’ αυτό και είναι μοναδικό στο είδος του. Τα επίσημα εγκαίνιά του έγιναν στις 25 Οκτωβρίου του 1929.
Μια άγνωστη σε πολλούς λεπτομέρεια είναι ότι στη βάση του από τη βαθμιδωτή πλευρά υπάρχει ένα μικρό οίκημα. Πρόκειται για ακριβές αντίγραφο του ναού που έχτισαν οι Αθηναίοι στους Δελφούς μετά τη νίκη τους στη μάχη του Μαραθώνα. Στο εσωτερικό του βρίσκονται οι βάνες που ελέγχουν τη ροή του νερού από τη λίμνη προς την πόλη διαμέσου της σήραγγας του Μπογιατίου.
Οι άνθρωποι πίσω από το φράγμα
«Δεν ήθελα να δημιουργήσω μία ακόμη έκθεση με φωτογραφίες στον τοίχο και σχέδια στα τραπέζια» αναφέρει στο «Βήμα» η επιμελήτρια Ερατώ Κατσουδάκη. «Η πρόκληση ήταν πώς με ένα δύσκολο θέμα – γιατί μιλάμε για ένα περίπλοκο τεχνικό έργο – μπορείς να δημιουργήσεις μια βιωματική εμπειρία για τον επισκέπτη». Και πράγματι το πραγματοποιεί ζωντανεύοντας τις ιστορίες των ανθρώπων που εργάστηκαν για την κατασκευή του έργου – συνολικά πάνω από 3.000 άτομα.
Μαθαίνουμε λοιπόν για τη ζωή στον οικισμό του εργοταξίου, για τις σχέσεις ελλήνων και ξένων μηχανικών, για τον μυστηριώδη κ. Χένρι Γιούλεν που την ίδια στιγμή που πραγματοποιούσε το έργο στην Ελλάδα η εταιρεία του κατασκεύαζε και το υδροδοτικό και αποχετευτικό σύστημα της Μπογκοτά, για τους πρωτοπόρους έλληνες μηχανικούς που εργάστηκαν σε αυτό, αλλά και για τον περίφημο Ρόι Γόρνερ Γκάουσμαν, επικεφαλής του έργου – η επιμελήτρια της έκθεσης τον περιγράφει πάντα αεικίνητο και νευρώδη με ένα τσιγάρο στο στόμα – ο οποίος μετά τη λήξη του έργου ανέλαβε γενικός διευθυντής της κοινοπραξίας Monks – Ulen για τα έργα εξυγίανσης της πεδιάδας του Στρυμόνα.
Μάλιστα χάρη στον θαυμασμό του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό όταν επί διοίκησής του ήρθε στο φως ο Λέων της Αμφίπολης έκανε ό,τι μπορούσε για να τον προστατεύσει και να δρομολογήσει την αναστήλωσή του. Κατέγραψε μάλιστα τις εντυπώσεις από το μεγαλόπνοο έργο της κατασκευής του φράγματος του Μαραθώνα σε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Water of Athens». Ενα από τα ελάχιστα αντίτυπα που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο φιλοξενείται στην έκθεση. Είναι τόσο ενδιαφέρον που, όπως αναφέρει και η Ερατώ Κατσουδάκη, θα μπορούσε κάλλιστα να μεταφραστεί στα ελληνικά και να κυκλοφορήσει ως αυτόνομη έκδοση.
