«Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα».
Καρλ Μαρξ
Λέτε η ιστορία να επαναλαμβάνεται; Να βρισκόμαστε ξανά σε έναν Ψυχρό Πόλεμο; ‘Η, μάλλον, σε έναν άλλον «Ψυχρό Πόλεμο», του 21ου αιώνα, με μνήμες από εκείνον του 20ού; Τότε, με τον όρο Ψυχρός Πόλεμος, ο εμπνευστής του, Τζορτζ Οργουελ, ήθελε να αποτυπώσει τη σχέση ανάμεσα στις υπερδυνάμεις ΗΠΑ και Σοβιετική Ενωση, οι οποίες απέφευγαν τον πόλεμο μεταξύ τους επειδή η πυρηνική εξοπλιστική τους δύναμη θα τους οδηγούσε στον όλεθρο. Αντ’ αυτού εφαρμόστηκε η τακτική του Ψυχρού Πολέμου, ο οποίος ήταν ένας γεωπολιτικός στρατιωτικός και οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ των χωρών και των ζωνών επιρροής τους. Του δυτικού μπλοκ δηλαδή υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και του ανατολικού υπό την ηγεσία της ΕΣΣΔ, με στόχο την επιβολή της υπεροχής του πολιτικού συστήματος καθεμιάς υπερδύναμης.
Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι την κατάρρευση του καθεστώτος της ΕΣΣΔ σπαταλήθηκαν τεράστια ποσά για εξοπλισμούς σε πυρηνικά, υποβρύχια, στρατηγικά βομβαρδιστικά, βαλλιστικούς πυραύλους, κατασκοπείες και αντικατασκοπείες. Πίσω από τον όρο «Σιδηρούν παραπέτασμα», που εμπνεύστηκε ο Τσόρτσιλ, υπονοήθηκε η νοητή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη Σοβιετική Ενωση και τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης στα οποία η επικοινωνία με τον έξω κόσμο ήταν απαγορευμένη.
Στις μέρες μας στοχαστές και πολιτικοί αλλά και δημοσιογράφοι σε ποικίλα άρθρα υποστηρίζουν ότι η Αμερική είναι «κλειδωμένη» σε έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο με την Κίνα, ότι βρισκόμαστε στο μέσον μιας «κούρσας (κυβερνητικών) εξοπλισμών» και ότι η παρέμβαση της Ρωσίας στις εκλογές των ΗΠΑ παραπέμπει στην αμφισβήτηση της δεκαετίας του 1960, σχετικά με την πολιτική ιδεολογία.
Αυτές οι προκλητικές, εύληπτες μεταφορές του Ψυχρού Πολέμου διαπερνούν τον πολιτικό λόγο γύρω από τις αναδυόμενες τεχνολογίες, όπως η τεχνητή νοημοσύνη και ο κβαντικoί υπολογιστές. Παρά την αίσθηση ότι το σκεπτικό του Ψυχρού Πολέμου «σταμάτησε να έχει νόημα» πριν από χρόνια, υπάρχουν στοχαστές και πολιτικοί αναλυτές που αναφέρονται στον ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας ως προς την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης σαν να είναι ένας αναίμακτος (;) αγώνας στρατιωτικών εξοπλισμών, όπως αυτός μεταξύ της Αμερικής και της Σοβιετικής Ενωσης την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.
Ο «Νέος Ψυχρός Πόλεμος» είναι διαρκής, εξαιτίας πολλών παραγόντων που ναι μεν οι στρατηγοί και οι στρατιωτικοί αντιλαμβάνονται τη στρατηγική του, ωστόσο πολλοί άλλοι, ειδικά οι της επιχειρηματικής και οικονομικής κοινότητας που συγκεντρώνονται στο Νταβός, εξακολουθούν να κάνουν τα στραβά μάτια. Μια άλλη πράγματι διαρκής ψυχροπολεμική σινοαμερικανική σκηνή έχει ανοίξει αυλαία που αφορά όχι μόνο την εμπορική υπεροχή, αλλά και την τεχνολογική πρωτοκαθεδρία. Και ακόμη περισσότερο ζητήματα γεωπολιτικά με βλέψεις επεκτατικές έχουν αναφανεί.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διαφορές μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας είναι τεράστιες και θεμελιώδεις. Οι διαπραγματεύσεις μπορεί να προσφέρουν κάποια πράγματα αλλά όχι τόσο σημαντικά. Υπάρχουν διαφορές που δεν μπορούν ποτέ πραγματικά να μετριαστούν, καθώς οι εξαρτήσεις είναι αμφίδρομες. Για να γυρίσουμε στο ευρύτερο πλαίσιο, είναι κατανοητό το γεγονός πως οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των χωρών που εμπλέκονται σε αυτόν τον «Νέο Ψυχρό Πόλεμο» θα στραφούν στο παλιό και οικείο λεξιλόγιο, ώστε να γίνει αντιληπτή η νέα κατάσταση και ο φόβος που αυτή εκπέμπει.
Για όσους μεγάλωσαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή για εκείνους που θέλουν να αντλήσουν διδάγματα από εκείνον, αυτές οι αναλογίες μπορεί να είναι παρήγορες. Ημασταν και πριν εδώ. Αλλά αυτή τη στιγμή «Ψυχρός Πόλεμος» όπως τον ξέρουμε από τον 20ό αιώνα αντικειμενικά δεν υπάρχει. Οταν ο «Ψυχρός Πόλεμος» βρισκόταν στην κορύφωσή του, οι βάσεις για το Διαδίκτυο μόλις είχαν τοποθετηθεί και οι τηλεοράσεις στην Αμερική είχαν ελάχιστα κανάλια. Ενα τεράστιο μέρος του κόσμου σήμερα είναι αλλιώτικο κυρίως λόγω των τεχνολογιών αυτών.
Ωστόσο, τα πρόσφατα γεγονότα δείχνουν ότι ούτε η γλώσσα του Ψυχρού Πολέμου ούτε η επιθυμία για σαφείς και απλές γραμμές αυτοπροσδιορισμού έχουν αλλάξει. Πλέον αναπαράγονται ανεξάρτητα από τους διανοουμένους, με τον πρώτο – αν και ανεπιβεβαίωτο -υπαινιγμό της επιστροφής στην κατάσταση ενός «πολέμου των κόσμων». Δεν άργησε το πρώτο αναγκαίο στάδιο, δηλαδή η επικαιροποίηση του λεξιλογίου μιας καθολικής ιδέας που αργότερα θα γίνει το λεξιλόγιο του «πολέμου». Προφανώς, η «Ευρώπη» είναι το κρίσιμο λήμμα σε ένα τέτοιο λεξιλόγιο. Φυσικά, η έντονη ιδεολογική προεργασία για την οικοδόμηση της «Ευρώπης» συνεχίζεται. Για τους περισσότερους πρόκειται για τη στήριξη της Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης ως έργο των πολιτικών της ελίτ. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η ίδια η κρίση αυτού του έργου ενεργοποίησε την ποικιλομορφία των εσωτερικών αντιφάσεών της, υπονομεύοντας σημαντικά οποιασδήποτε πνευματική δραστηριότητα που συνδέεται με την ιστορική της παγκοσμιοποίηση.
Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, στην αντίληψη της κοινωνίας, η πραγματικότητα της συνεχόμενης ψυχολογικής κινητοποίησης και η τεταμένη προσμονή της παγκόσμιας στρατιωτικής σύγκρουσης έγιναν ένας τρόπος ζωής που αναπαράχθηκε από δύο γενιές, για τις οποίες η πίστη στις πεποιθήσεις ήταν πάντα άρρηκτα συνδεδεμένη με τον φόβο και το αίσθημα της αδυναμίας απέναντι στη μοίρα. Η άνευ προηγουμένου καταστροφική δύναμη των καινούργιων υπερόπλων είχε μια αφοπλιστική επίδραση και στις δύο πλευρές του «αόρατου μετώπου», του οποίου η δύναμη μπορεί τώρα να μετρηθεί μόνο με την ικανότητά της να χειραγωγεί την κοινή γνώμη και να κάνει τους ανθρώπους να αποδέχονται επιλογές που έχουν ήδη γίνει για αυτούς εκ των προτέρων. Παραδόξως, το συνεχές αίσθημα κινδύνου έχει αποδειχθεί ότι είναι μία από τις πιο σταθερές συνθήκες της πρόσφατης σύγχρονης Ιστορίας, γι’ αυτό και η μνήμη του προκαλεί πάντα αυτόματη νοσταλγία.
Γυρνώντας στον προηγούμενο αιώνα πλέον ξέρουμε πως η επιλογή μεταξύ δύο εχθρικών στρατοπέδων ήταν ένα τραύμα. Το βλέπουμε να εμφανίζεται και πάλι, κάτω από μεταμορφωμένες συνθήκες, οι οποίες προσομοιάζουν περισσότερο σε φάρσα παρά σε τραγωδία. «Η γοητεία της ιστορίας και το αινιγματικό της δίδαγμα είναι ότι από εποχή σε εποχή τίποτα δεν αλλάζει, κι όμως τα πάντα είναι διαφορετικά» είπε ο Αλντους Χάξλεϊ.
Ο τελευταίος Ψυχρός Πόλεμος μας έδωσε πιθανώς τα πιο κυνικά και χειριστικά παραδείγματα του Realpolitik που έχουν υπάρξει ποτέ. Το καινούργιο σκηνικό είναι δεδομένο. Τρεις οικονομικοί άξονες: Αμερική, Κίνα, Ρωσία, μάχονται για την τεχνολογική κυριαρχία, τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών κέντρων και τον πολιτιστικό επεκτατισμό τους. Ωστόσο, παγκόσμια προβλήματα, όπως το ενεργειακό, το οικολογικό, οι εξοπλισμοί, ο υπερπληθυσμός του πλανήτη, υπαγορεύουν τη συνεργασία των λαών για την από κοινού επίλυσή τους. Κάθε λαός είναι ανάγκη να λειτουργήσει συμπληρωματικά προς τους άλλους. Αν η ανθρωπότητα τώρα έχει ξαναγυρίσει στον Ψυχρό Πόλεμο, έχει την ευκαιρία να μην παίξει ξανά τον ίδιο ρόλο. Γιατί, όπως λέει και ο Μαρκ Τουέιν, «η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, κάνει όμως ομοιοκαταληξίες».
Ο κ. Aλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας
