Είναι πιο εύκολο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού». Σαν να βάλθηκε να αμφισβητήσει την περίφημη ρήση του σύγχρονου αμερικανού φιλοσόφου Φρέντρικ Τζέιμσον με το νέο του πόνημα «Κεφάλαιο και Ιδεολογία» ο Τομά Πικετί. Εξι χρόνια μετά το «Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», το best seller που έκανε τον Πικετί διάσημο σε ολόκληρο τον κόσμο (το βιβλίο μεταφράστηκε σε 40 γλώσσες και πούλησε πάνω από 2,5 εκατ. αντίτυπα – εκδόσεις Πόλις) ο καθηγητής και ερευνητής στην Οικονομική Σχολή του Παρισιού επιστρέφει για να προτείνει όχι την κατάλυση αλλά την «υπέρβαση του καπιταλισμού». Πρόκειται ασφαλώς για μια ανατροπή του κρατούντος κοινωνικοοικονομικού status quo. Μια ανατροπή όμως όχι βίαιη αλλά θεσμική και απαραιτήτως δημοκρατική. Στο προηγούμενο βιβλίο του ο γάλλος οικονομολόγος και κοινωνικός στοχαστής είχε αναλύσει με τρόπο εκλαϊκευτικό πλην ουδόλως απλουστευτικό την έκρηξη των οικονομικών ανισοτήτων στις δυτικές κοινωνίες από τη δεκαετία του 1980 και εντεύθεν. Στις 1.200 σελίδες του νέου του έργου ο Πικετί κάνει ένα βήμα ακόμα, προτείνοντας δρόμους για την άμβλυνση των ανισοτήτων και την οικοδόμηση πιο δίκαιων κοινωνιών. Και οι δρόμοι που προτείνει περνούν μέσα από τη ριζοσπαστική αναθεώρηση και τον επανακαθορισμό της έννοιας της ιδιοκτησίας.

Η δύναμη των ιδεών

Στους υποτίθεται αισιόδοξους (πλην βαθύτατα συντηρητικούς και μοιρολάτρες) που επικαλούνται τους δείκτες του προσδόκιμου της ζωής και της παιδικής θνησιμότητας και επίσης τη βελτίωση της υγείας, της εκπαίδευσης και την αύξηση της αγοραστικής δύναμης κατά την πάροδο των δεκαετιών στον πλανήτη – και δη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – για να υποστηρίξουν ότι «ο κόσμος πηγαίνει μπροστά», ο Πικετί απαντά ότι όλοι αυτοί οι δείκτες συγκαλύπτουν μιαν άνευ προηγουμένου έκρηξη των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων. Οι ανισότητες αυτές «χτίστηκαν» εν πολλοίς τον 21ο αιώνα από ένα «αφήγημα που αποθεώνει την ιδιοκτησία, την επιχειρηματικότητα και την αξιοκρατία». Κοινωνικές σταθερές αδιαμφισβήτητες κατά τον ερευνητή, αλλά «υπερεκτιμημένες και υπερπροβεβλημένες από τους λίγους που επωφελούνται από την έκρηξη των ανισοτήτων».

Το κυρίαρχο αφήγημα ερμηνεύει τις ανισότητες ως κάτι το «φυσικό», το αναπόφευκτο. «Οι ελίτ σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές ανέκαθεν εφεύρισκαν ένα ιδεολογικό αφήγημα για να δικαιολογήσουν τις ανισότητες» εξηγεί σε συνέντευξή του στον «Monde» ο συγγραφέας. Η ανισότητα, κατά τον Πικετί, είναι ένα ιδεολογικοπολιτικό κατασκεύασμα. Δεν είναι ένα οικονομικό ή τεχνολογικό επιφαινόμενο, ούτε βέβαια απόρροια της «φύσης» του ανθρώπου ή της… ζωής. Είναι λοιπόν στο πεδίο των ιδεών που πρέπει να δοθεί η πρώτη μάχη. Για να (ξανα)γίνουν δεσπόζουσες στις κοινωνίες οι αξίες της αλληλεγγύης, της ισότητας, της δικαιοσύνης – εις βάρος, αναπόφευκτα, της αξίας της οικονομικής ελευθερίας, που από τα χρόνια του ριγκανισμού-θατσερισμού έχει εκφυλιστεί σε ασυδοσία.

«Συμμετοχικός σοσιαλισμός»

Η σκέψη του Αντόνιο Γκράμσι μοιάζει να διακατέχει τον Τομά Πικετί όταν προτάσσει την πολιτική δύναμη των ιδεών και των κρατουσών αντιλήψεων και αξιών σε μια κοινωνία. Παρενθετικά εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι, σε αντίθεση με το προηγούμενο «δυτικοκεντρικό» βιβλίο του, στο «Κεφάλαιο και Ιδεολογία» ο Πικετί συμπεριλαμβάνει στις αναλύσεις και στα παραδείγματά του και τις αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς ταξίδεψε ο ίδιος στην Ινδία και στη Βραζιλία για τον λόγο αυτόν. Με ευρύτερο και «οικουμενικότερο» πνεύμα ο γάλλος ερευνητής προτείνει, εν προκειμένω, τη ρηξικέλευθη ιδέα του «συμμετοχικού σοσιαλισμού» σε εθνικό επίπεδο – και του «κοινωνικού φεντεραλισμού» σε υπερεθνικό, για την περίπτωση της ΕΕ φέρ’ ειπείν – ως όχημα και εργαλείο για την άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων.

Για να συμβεί αυτό, θα πρέπει να αναδιανεμηθούν όχι μόνο τα εισοδήματα αλλά και οι περιουσίες, δηλαδή ο πλούτος συνολικά. Στόχος είναι η μετατροπή της ατομικής ιδιοκτησίας σε κοινωνική. «Η υπέρβαση της ατομικής ιδιοκτησίας δεν έχει τίποτε το ουτοπικό και εγγράφεται στη λογική συνέχεια της οικοδόμησης μιας δικαιότερης κοινωνίας» εξηγεί στη «Liberation» ο Πικετί. Και ως πρότυπο για τον μετασχηματισμό αυτόν προτείνει τη γενίκευση του μοντέλου συνδιαχείρισης των επιχειρήσεων (με τη συμμετοχή των εργαζομένων) που ισχύει στη Γερμανία και στις σκανδιναβικές χώρες. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει ακόμα και με συνταγματική αναθεώρηση. «Στο γερμανικό Σύνταγμα της Βαϊμάρης του 1919 αλλά και στο Σύνταγμα του 1949 η ιδιοκτησία καθορίζεται με κοινωνικούς όρους: διαμορφώνεται πρωτίστως με γνώμονα την υπηρεσία του γενικού συμφέροντος» εξηγεί ο συγγραφέας.

«Κληρονομιά για όλους»

Δεύτερη ρηξικέλευθη πρόταση του Πικετί είναι η προοδευτική φορολόγηση του πλούτου – κάτι που με την άνθηση των φορολογικών παραδείσων και την υψηλή προστασία που αυτοί απολαμβάνουν μοιάζει ουτοπικό, είναι αλήθεια. Αλλά μην ξεχνάμε ότι και ο Μπιλ Γκέιτς και ο Γουόρεν Μπάφετ έχουν ζητήσει από την αμερικανική κυβέρνηση να τους… φορολογήσει περισσότερο! Ο γάλλος οικονομολόγος προτείνει τη φορολόγηση του πλούτου με συντελεστές που ξεκινούν από το 0,1% για περιουσίες κάτω των 100.000 ευρώ και φθάνουν στο 90% για περιουσίες άνω των 2 δισ. ευρώ. Ετσι θα εξασφαλιστεί μια «κληρονομιά για όλους» που θα δημιουργηθεί μέσω μιας «προσωρινής ιδιοκτησίας», η οποία θα διαμορφώνεται σε εθνικό επίπεδο από περίπου το 5% του εθνικού εισοδήματος.

Με τα κεφάλαια αυτά θα χρηματοδοτείται υπό μορφή δωρεάς η νέα γενιά. Ετσι, κάθε νέα και νέος στα 25 θα μπορεί να εισπράττει προκαταβολικά το 60% του συνολικού εισοδήματος που, με βάση το ΑΕΠ της χώρας, θα αποκτήσει στη ζωή του – 120.000 ευρώ στη Γαλλία. Με τα χρήματα αυτά θα μπορεί να χρηματοδοτήσει ένα ξεκίνημα στην ενήλικη ζωή του. Διότι «το 50% των φτωχότερων πολιτών δεν κληρονομεί τίποτα ή σχεδόν τίποτα και το υπόλοιπο 50% κληρονομεί στα 50 του ή στα 60 του» εξηγεί ο Πικετί. Εξάλλου, με το 45% των δημοσίων εσόδων που θα προέλθουν από τη φορολόγηση των εχόντων και κατεχόντων θα χρηματοδοτείται το κοινωνικό κράτος (πρωτίστως Υγεία, Παιδεία και συντάξεις). Ιδιαίτερα η χρηματοδότηση της εκπαίδευσης σε υποβαθμισμένες περιοχές αποτελεί, κατά τον συγγραφέα, όρο εκ των ων ουκ άνευ για την καταπολέμηση των ανισοτήτων.

Είναι, εν τέλει, ο Πικετί ένας κρυπτοκομμουνιστής; Ενας σταλινικός που ονειρεύεται τη δήμευση των περιουσιών και τη δημιουργία μιας νέας Σοβιετίας; Ή μήπως είναι ένας αναρχικός, πεπεισμένος από τον Προυντόν ότι «η ιδιοκτησία είναι κλοπή»; Οι μακρές θητείες του ως συμβούλου σοσιαλδημοκρατών γάλλων πολιτικών, όπως ο Μισέλ Ροκάρ, ο Ντομινίκ Στρος-Καν και η Σεγκολέν Ρουαγιάλ, δεν υποδηλώνουν κάτι τέτοιο. Είναι άραγε ένας νάρκισσος, που διακατέχεται από σύμπλεγμα διανοητικής ανωτερότητας; Χάρη στην τεράστια επιτυχία που είχε το «Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα» έχει αναμφίβολα αναδειχθεί σε σταρ της αριστερής διανόησης. Εκείνης που σε μια εποχή απόλυτης κυριαρχίας της φιλελεύθερης οικονομικής ορθοδοξίας αρνείται να αφανιστεί διά της περιέξεως ή να αρκεστεί στη σαγήνευση των ακροατηρίων των αμφιθεάτρων.