Παλιά γνώριμη ιστορία. Ατομα χωρίς ιδιαίτερες ικανότητες τοποθετούνται σε δημόσιες θέσεις υψηλής ευθύνης λόγω γνωριμιών ή συγγένειας. Κατακραυγή πανταχόθεν, όλοι ζητούν αξιοκρατία επιτέλους… Ολοι βέβαια εκτός απ’ όσους εμπλέκονται με τον διορισμό του όχι-και-τόσο ικανού. Ως πότε θα μας κυβερνούν αχρείοι, που αγνοούν την επιθυμία της κοινωνίας για αξιοκρατία; Αναλύοντας την αδυναμία της πολιτικής τάξης να φερθεί αξιοκρατικά, πάντα καταλήγεις στο θεμελιώδες ερώτημα: Είναι το πολιτικό σύστημα καθρέφτης της κοινωνίας ή υπάρχει κάτι στην πολιτική που αναδεικνύει μόνο τους χειρότερους εξ ημών; Αν επιλέγαμε τυχαία τους πολίτες που θα έχουν τα υψηλά αξιώματα, χωρίς να αναγκαστούν να σφίξουν τα λάθος χέρια και να υποχρεωθούν στα λάθος άτομα, θα ζούσαμε μήπως μια δημοκρατική ουτοπία, χωρίς ρουσφέτια και γνωριμιοκρατία;

«Τρέξαμε» ένα πείραμα μέσω του paignia.net για να ρίξουμε λίγο φως (δείγμα 120 νέων μέσης – υψηλής μόρφωσης). Σε ασύνδετο ερωτηματολόγιο ρωτήσαμε σε ανύποπτη στιγμή:

1) Πιστεύετε ότι το κράτος πρέπει να προσλαμβάνει σε κάθε θέση τα άτομα με τα καλύτερα προσόντα;

Επιλέξιμες απαντήσεις:

Α) Ναι, πάντα.

Β) Ναι, αν είναι απολύτως ξεκάθαρο ποιο άτομο έχει τα καλύτερα προσόντα.

Γ) Οχι πάντα, είναι δεκτό να μετράνε και άλλα πράγματα, όπως η πολιτική τοποθέτηση του ατόμου.

Δ) Οχι πάντα, είναι δεκτό να μετράνε και άλλα πράγματα, όπως οι γνωριμίες του ατόμου.

Ε) Οχι, τα προσόντα είναι αδιάφορα.

ΣΤ) Δεν έχω γνώμη.

Οπως θα περιμέναμε από ανθρώπους που αγαπάνε τόσο την αξιοκρατία, η συντριπτικότατη πλειονότητα (86%) απάντησε «ναι, θέλουμε τους καλύτερους» (έστω υπό την προϋπόθεση να διακρίνεται ποιοι είναι). Ενα 11,7% θεωρεί ότι η πολιτική τοποθέτηση πρέπει να προσμετράται (!). Ελάχιστοι δεν έχουν γνώμη. Αλλά κυριολεκτικά κανείς δεν θεωρεί τις (προσωπικές) γνωριμίες προσόν που πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν. Καλώς.

Αργότερα στην ίδια έρευνα κάναμε την προσωπική ερώτηση:

2) Εστω ότι έχετε κόρη που μόλις τελείωσε σπουδές σε ΑΕΙ. Ενώ έχει ικανότητες άνω του μετρίου, δεν βρίσκει δουλειά. Σας προτείνουν να διοριστεί νόμιμα σε θέση ευθύνης στο ελληνικό Δημόσιο χωρίς ΑΣΕΠ ή άλλον διαγωνισμό. Θα δεχόσασταν να προτιμηθεί από άτομο με παρόμοιο ιστορικό, που έχει σαφώς υψηλότερες ικανότητες;

Α) Οχι, απλά δεν το δέχομαι.

Β) Οχι, δεν μου αρέσει το Δημόσιο.

Γ) Ναι, οι ικανοί θα βρουν αλλού δουλειά.

Δ) Ναι, η οικογένεια πάνω από όλα.

Ε) Δεν έχω γνώμη.

Φυσικά είναι η ίδια ερώτηση. Οποιος απάντησε Α ή Β προηγουμένως, υποχρεούται να απαντήσει Α ή έστω Β εδώ.

Δεν θα εκπλαγείτε, θαρρώ, αν μάθετε ότι είμαστε ακριβοί στα λόγια, αλλά όχι τόσο όταν έρχονται οι πράξεις.

Πάνω από 18% δηλώνει «η οικογένεια πάνω από όλα» (και τι εστί οικογένεια, αν όχι πρωταρχική πηγή γνωριμιών;). Σχεδόν 6% επιπλέον λένε ξαφνικά ότι, εμ, δεν είναι και υποχρεωτικό τελικά να διορίζουμε τους ικανούς, «θα βρουν αλλού δουλειά». Σε ποσοστό 9,9% ξαφνικά δηλώνουν πως «δεν έχουν γνώμη», ενώ στην αφηρημένη ερώτηση φυσικά και είχαν γνώμη. Συνολικά, κάπου ένα στα τρία άτομα ξεχνάει την αξιοκρατία προς όφελος των γνωριμιών!

Μάλιστα προσέξτε ότι αμφότερες ερωτήσεις είναι υποθετικές. Αλλάξαμε μόνο το πλαίσιο (framing) της συζήτησης. Πολλοί ερωτηθέντες διαπιστώνουν τίμια στο εξατομικευμένο πλαίσιο ότι τα πράγματα είναι πολύπλοκα, οι γενικές θεωρητικές αρχές δεν φτάνουν. Τώρα, πόσοι θα τηρούσαν τη γενική αρχή της «αξιοκρατίας πάντα» αν όντως βρίσκονταν στη θέση που περιγράφουμε «διορισμός ή όχι»; Δύσκολα γίνεται μεθοδολογικά καθαρό πείραμα (ρουσφέτια για χάρη της επιστήμης;). Κάθε Ελληνας όμως ξέρει πόσοι γονείς κατασκήνωναν σε γραφεία βουλευτών για «μια θεσούλα για το παιδί». Στην Ελλάδα υποχρέωση θεωρείται μάλλον να βοηθάς το παιδί σου, παρά να σέβεσαι τους κανόνες.

Δεν κουνάω το δάχτυλο – ούτε εγώ ξέρω τι θα έκανα αν είχα άνεργη κόρη και μου έλειπαν δυνατότητες να τη βοηθήσω. Αλλά γίνονται σαφή δύο χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας που όσο δεν ξεπερνιούνται θα εμποδίζουν την ανάπτυξή μας, κοινωνικά και οικονομικά.

Πρώτον, η οικογενειοκρατία και γενικά ο φυλετισμός (διακρίσεις υπέρ της δικής μας «φυλής», εθνικά, πολιτικά, ποδοσφαιρικά…) καλά κρατούν και πολλά κακά προκαλούν. Δεύτερον, έχουμε μεγάλο πρόβλημα να μετατρέπουμε τη θεωρία σε πράξεις (η δε ανικανότητα να τηρούμε αρχές είναι, θεωρώ, ιδιαίτερή μας αδυναμία, όχι πανανθρώπινος κανόνας).

Οι ηγέτες μας καθρεφτίζουν τις αδυναμίες αυτές, μάλιστα συχνά τις ανακαλύπτουν μόνο όταν κάτσουν στην καρέκλα της εξουσίας – αρχή άνδρα δείκνυσι. Λόγος να τους δικαιολογούμε; Οχι. Λόγος όμως να επιλέγουμε προσεκτικότερα ηγέτες. Οχι αυτούς που αφελώς υπόσχονται τα πάντα, αλλά αυτούς που δείχνουν επίγνωση και περίσκεψη. Που τουλάχιστον κατανοούν τι φοβερό βουνό καλούνται να κατακτήσουν.

Ο κ. Σωτήρης Γεωργανάς είναι αναπληρωτής καθηγητής Οικονομικών στο City, Πανεπιστήμιο Λονδίνου.