Σχετικά με τη στάση του Γιώργου Σεφέρη απέναντι στην απριλιανή δικτατορία του 1967 έχουν γραφεί πολλά και διάφορα. Ο ίδιος ενόσω ζούσε καθυστέρησε, όπως φάνηκε, να αντιδράσει (τουλάχιστον δημόσια) απέναντι σε αυτό το εθνικό έγκλημα, γεγονός που διάφοροι «μελετητές» το ερμήνευσαν κατά το δοκούν. Σήμερα, πάντως, ακριβώς 52 συναπτά χρόνια από την επιβολή της ολέθριας για το έθνος δικτατορίας (αποκορύφωμα η κυπριακή τραγωδία) και κοντά 48 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή (20 Σεπτεμβρίου 1971), έχουμε πλέον μπροστά μας την πλήρη εικόνα των σχετικών συμβάντων που αφορούν τις αντιδράσεις του Σεφέρη εναντίον της δικτατορίας. Και όσες ο ίδιος κοινοποίησε ενόσω ζούσε και όσες ανάλογες ήρθαν στη δημοσιότητα στο μεταξύ, τις οποίες ο καθένας σήμερα μπορεί να δει και να κρίνει.
Ο χώρος δεν μας επιτρέπει να δώσουμε όλες τις σχετικές πληροφορίες και να αναλύσουμε τα συναφή κείμενα. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να κατατάξουμε τις αντιδράσεις του Σεφέρη εναντίον της προδοτικής δικτατορίας του 1967 σε δύο κατηγορίες.
1. Στα σχετικά κείμενα που ο ίδιος κοινολόγησε ή επέτρεψε να κοινολογηθούν ενόσω ζούσε.
2. Σε όσα ανάλογα κείμενα έχουμε πλέον στη διάθεσή μας, μετά και από την έκδοση και των τελευταίων ημερολογίων του: το Χειρόγραφο Οκτ. ’68, Εισαγωγή – Σημειώσεις Π. Α. Ζάννα (έκδοση 1986), όπου υπάρχουν αρκετές εγγραφές αναφορικά με τη δικτατορία του 1967, και τις Μέρες Θ’ (1/2/1964-11/5/1971), φιλολογική επιμέλεια Κατερίνας Κρίκου-Davis (2019), όπου επίσης σχετικές αναφορές.
Προτού δούμε κάποια σημεία από αυτά τα κείμενα, ας αναφερθούμε σε μια άλλης τάξεως αντίδραση του λαού εναντίον της Χούντας, με αφορμή τον Σεφέρη. Εννοώ όλα όσα συνέβησαν και ακούστηκαν κατά την πάνδημη κηδεία του ποιητή τις 22 Σεπτεμβρίου 1971, συμβάντα που συνιστούσαν σαφή, χωρίς περιστροφές λαϊκή διαδήλωση απέναντι στους δικτάτορες εκείνων των ημερών. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να πληροφορηθεί τα σχετικά συμβάντα από την εφημερίδα «Το Βήμα», 23 Σεπτεμβρίου 1971.
Δύο, λοιπόν, είναι τα σχετικά κείμενα εναντίον της δικτατορίας τα οποία ο ποιητής επεδίωξε να κοινολογηθούν – έστω και με σχετική καθυστέρηση. 1. Η γνωστή δήλωσή του εναντίον της Χούντας (28/3/1969) και 2. Η δημοσίευση του ποιήματος «Οι γάτες τ’ Αη Νικόλα» στα Δεκαοχτώ Κείμενα (Ιούλιος 1970). Είχε προηγηθεί η ιστορία σχετικά με την άρνηση του καθεστώτος να ανανεώσει το διπλωματικό διαβατήριο του Σεφέρη, θέμα που απασχόλησε τον ξένο όπως επίσης και τον ελληνικό Τύπο (The Times, «Το Βήμα», «Τα Νέα», 8/5/1970, κ.ά.). Ας δούμε λίγα σημεία από αυτά τα σχετικά τρία κείμενα, 1. Τη δήλωση του 1968, 2. Το Χειρόγραφο ’68, και 3. Τις Μέρες Θ’. Ο σχολιασμός στον αναγνώστη.
1. Η δήλωση. «Πάει καιρός που πήρα την απόφαση να κρατηθώ έξω από τα πολιτικά του τόπου. Προσπάθησα άλλοτε να το εξηγήσω. Αυτό δε σημαίνει διόλου πως μου είναι αδιάφορη η πολιτική ζωή μας. Ετσι, από τα χρόνια εκείνα, ως τώρα τελευταία, έπαψα κατά κανόνα να αγγίζω τέτοια θέματα· εξάλλου τα όσα δημοσίεψα ως τις αρχές του 1967 και η κατοπινή στάση μου – δεν έχω δημοσιέψει τίποτα στην Ελλάδα από τότε που φιμώθηκε η ελευθερία – έδειχναν, μου φαίνεται, αρκετά καθαρά τη σκέψη μου. Μολαταύτα, μήνες τώρα, αισθάνομαι μέσα μου και γύρω μου, ολοένα πιο επιτακτικά, το χρέος να πω ένα λόγο για τη σημερινή κατάστασή μας. Με όλη τη δυνατή συντομία, να τι θα έλεγα: Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς ολωσδιόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός […] Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι εθνική επιταγή. Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω».
2. Χειρόγραφο ’68. Α. Εγγραφή Οκτώβ[ρης 1967], «’Επήγα εις το δάσος και είδον ταν φύλλαν του φθινοπώρουν’, έγραψε ένα κοριτσάκι στην έκθεσή του (11 χρονώ). Ο δάσκαλος του είχε ζητήσει να γράψει μια έκθεση σε απλή καθαρεύουσα. Στο σπίτι τού εξήγησαν ότι απλή καθαρεύουσα σημαίνει να προσθέτεις ένα ν στο τέλος της λέξης». Β. «Η επανάστασις της 21ης Απριλίου – διεκήρυξεν χθες εις την Σάμον ο Αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως κ. Γρ. Σπαντιδάκης – είναι η συνέπεια μίας ιστορίας που αρχίζει από τας Θερμοπύλας, φθάνει εις το έπος του 1940 και ολοκληρώνεται εις τον Γράμμον και το Βίτσι» («Τα Νέα», 7/8/67).
3. Μέρες Θ‘. Εγγραφή Πέμπτη 14 Μάη 1970, «Είναι χαρακτηριστική της αναιδείας όλων των ανθελλήνων του ‘B.B.C.’ η αξίωσις του…ακατανοήτου εις τους Ελληνας ‘ποιητού’ Γ. Σεφέρη, όπως ταξιδεύση εις το εξωτερικόν με διπλωματικόν διαβατήριον! Ο κύριος αυτός ήτο, άλλοτε, διπλωματικός υπάλληλος – και μάλιστα λογοκριτής της υπηρεσίας Βασ. Παπαδάκη, επί… Δικτατορίας Μεταξά – μέχρις ότου σταλείς, ως πρέσβυς, εις Λονδίνον, διά να εργασθή υπέρ της Ενώσεως ειργάσθη υπέρ της Ανεξαρτησίας, ενώ κυρίως εφρόντιζε διά να πάρη το, λίαν ξεπερασμένον άλλως τε, βραβείον Νόμπελ της λογοτεχνίας. Εφ’ όσον, όμως, είναι συνταξιούχος πλέον – και, μάλιστα, ωμίλησεν από του ‘B.B.C.’ εναντίον της Ελλάδος, ουδέν δικαίωμα έχει να ταξιδεύη πλέον με διπλωματικόν διαβατήριον∙ ακόμη δε και διά του απλούν, καθώς υπεσχέθη ο Υπουργός των Εσωτερικών, ότι τούτο θα του χορηγηθή αμέσως. Αντιθέτως θα πρέπει [sic], όταν υποβάλη ‘ευπειθέστατα’ την αίτησίν του, να εξετασθή ενδελεχώς η δράσις του, προ πάσης εγκρίσεως!..» («Εστία», Πέμπτη, 14/5/70).
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
