Οι γνωστές απόψεις του αξιότιμου υπουργού Παιδείας για τα Λατινικά ότι δήθεν «είναι οριακά χρήσιμα» για τα Τμήματα Φιλολογίας, όπως επίσης και η οιονεί emendatio ότι τα Λατινικά μένουν, τελικά, στην Γ’ Λυκείου ως μάθημα επιλογής κ.λπ., νομίζω ότι δεν έχουν πλέον νόημα να συζητούνται. Δεν πρόκειται για εκδήλωση απαισιοδοξίας – απλώς πιστεύω ότι σήμερα κάθε συζήτηση για την παιδεία είναι μάταιη. Τουλάχιστον έως ότου έρθουν, ενδεχομένως, καλύτερες μέρες για τη χώρα και την παιδεία, οπότε τότε τα συζητούμε… Πάντως, καθώς γνωρίζουμε τις κατά καιρούς εκπαιδευτικές «μεταρρυθμίσεις», το καλάθι μας ας είναι μικρό και μακάρι να έρθει ο καιρός να ξεχειλίσει!
Θεωρώ, ωστόσο, πως αξίζει τον κόπο να υπενθυμίσουμε την αγάπη και το ενδιαφέρον ενός μείζονος ποιητή μας, του Σεφέρη, για τα Λατινικά – παράλληλα, βέβαια, και για τα Αρχαία Ελληνικά. Αυτό το ενδιαφέρον φαίνεται να ανάγεται στη νεότητά του καθώς, όπως γνωρίζουμε, προσπάθησε (δύο φορές μάλιστα) να μεταφράσει τον διάσημο Asinus Aureus (Χρυσό Γάιδαρο) του Απουλήιου. Η προσπάθεια αυτή ξεκινά το 1927, διακόπτεται και επαναλαμβάνεται ύστερα από 30 (!) χρόνια. Τελικά το έργο δεν ευοδώθηκε: ο ποιητής μπόρεσε να μεταφράσει μόνο κάποιες παραγράφους από το πρώτο και δεύτερο βιβλίο. Ομως είναι αξιοσημείωτο ότι ο Κατάλογος Βιβλιοθήκης του (1989) περιλαμβάνει 29 τίτλους έργων λατίνων συγγραφέων, όπως του Απουλήιου, Βιργιλίου, Κικέρωνα, Κάτουλου, Οράτιου, Ιουβενάλιου, Οβιδίου, Πετρώνιου, Προπέρτιου, Σενέκα, Στάτιου κ.ά.
Προκειμένου λοιπόν ο Σεφέρης να μεταφράσει τον Χρυσό Γάιδαρο, συμβουλεύεται, όπως είναι αναμενόμενο, γαλλικές και αγγλικές μεταφράσεις – όμως είναι σαφές ότι παρακολουθεί από κοντά το πρωτότυπο. Ετσι λ.χ. στις Μέρες Α’, σελ. 107 (Σεπτ. 1928), μας δίνει μια φράση του Χρυσού Γαϊδάρου στο πρωτότυπο και σε δική του μετάφραση. Λίγο παρακάτω κάνει λόγο για μια περικοπή από το 10ο βιβλίο του Απουλήιου την οποία ο γάλλος εκδότης δεν μεταφράζει επειδή, κατά τον Σεφέρη, τη βρίσκει «υπερβολικά άσεμνη»! Γράφει: «Το περίεργο είναι ότι αυτό το λατινικό κείμενο, που αβοήθητος λίγο ή διόλου μπορώ να το παρακολουθήσω, απλώνει για μένα κύκλους πιο «άσεμνους παρά αν ήταν γυμνά μεταφρασμένο»». Το 1959-1960 ο ποιητής επανέρχεται, όπως είπαμε, στην παλαιά (ημιτελή) μετάφραση του Χρυσού Γαϊδάρου, προβαίνει σε μικροδιορθώσεις, όμως πάλι σταματά. Ο,τι έχουμε από αυτή την προσπάθεια είναι ένα γλωσσάρι λατινικών λέξεων στα ελληνικά! Πάντως ο αναγνώστης του Σεφέρη μπορεί να δει ότι Ο Xρυσός Γάιδαρος (ή Το Μαλαματένιο Γαϊδούρι!) φέρεται να αποτελεί ανάγνωσμα του κεντρικού ήρωα Στράτη (=Σεφέρη) στις Εξι νύχτες στην Ακρόπολη!
Δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι οι σχέσεις του Σεφέρη με τους Τ.Σ. Ελιοτ και Εζρα Πάουντ, γνώστες της λατινικής ποίησης, ειδικά του Βιργιλίου και του Οβίδιου, τον φέρνουν πιο κοντά στα λατινικά γράμματα. Ετσι λ.χ. από την Ερημη Χώρα που μεταφράζει (1936) πληροφορείται το Pervigilium Veneris ή, όπως αποδίδει τον τίτλο, Εσπερινό της Αφροδίτης! Επίσης μεταφράζει στα ελληνικά όλα τα σχετικά χωρία της Αινειάδoς που ο Ελιοτ παραθέτει στο τέλος του ποιήματος. Δεν πρέπει επίσης να μας διαφύγει το γεγονός ότι o μισός στίχος 255 από το Β της Αινειάδος «amica silentia lunae» αποδίδεται ως «σιωπές αγαπημένες της Σελήνης» στο ποίημα του 1944 «Τελευταίος σταθμός». Το χωρίο της Αινειάδος, από όπου το ημιστίχιο, σχετίζεται με την αναχώρηση του αργίτικου στόλου από την Τένεδο για την πατρίδα. Συνδέεται έτσι σαφώς το χωρίο και με την επιστροφή του Σεφέρη, ύστερα από χρόνια αναγκαστικής απουσίας, στην Ελλάδα.
Οπως είναι φυσικό, το θέμα της λατινομάθειας του Σεφέρη δεν μπορεί να εκτεθεί σε ένα σύντομο άρθρο όπως το παρόν. Περισσότερα μπορεί να βρει ο αναγνώστης στις Μεταγραφές (1980). Εξάλλου αυτό που κυρίως θέλουμε να δείξουμε είναι και το γεγονός ότι ο Σεφέρης (ακολουθώντας τον τρόπο του Τ.Σ. Ελιοτ) εντάσσει μέσα στα ποιήματά του στίχους (ή ψήγματα στίχων) από λατίνους ποιητές. Το τελευταίο μας παράδειγμα είναι από το Pervigilium Veneris. Ο Ελιοτ χρησιμοποιεί έναν μισό στίχο από το Pervigilium – «Quando fiam uti chelidon» (κατά Σεφέρη, «Πότε θα γίνω σαν το χελιδόνι») – στο τέλος της Ερημης Χώρας. Στις σχετικές σημειώσεις του ο Σεφέρης μεταφράζει σε πεζό οκτώ στίχους του λατινικού ποιήματος, όπου και το σχετικό παράθεμα. Ο όγδοος στίχος είναι «Cras amet qui numquam amavit quique amavit cras amet!» – «Αύριο θ’ αγαπήσει όποιος ποτέ του δεν αγάπησε, όποιος αγάπησε αύριο θ’ αγαπήσει» κατά Σεφέρη. Μερικά χρόνια αργότερα, στον Πρόλογο για μια έκδοση των «Ωδών» (1941), ο ποιητής υποστηρίζει ότι ο Σολωμός και ο Κάλβος είναι σαν τα χελιδόνια της καινούργιας ελληνικής ζωής. Και συμπληρώνει: «Θαρρείς πως τους συνοδεύει ο παλιός Εσπερινός της Αφροδίτης «Αύριο θ’ αγαπήσει όποιος ποτέ του δεν αγάπησε»». Υστερα από λίγα χρόνια στην Κίχλη του 1946 ο λατινικός στίχος μεταμορφώνεται ως εξής: «Οποιος ποτέ δεν αγάπησε θ’ αγαπήσει, / στο φως».
Θα λέγαμε ότι τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά παρέχουν αυτό το φως. Εστω και από μετάφραση. Εναντιώνονται στην όποιας τάξεως επερχόμενη βαρβαρότητα.
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
