Πριν από λίγες ημέρες, ο χαρακτηρισμός του Αλέξη Τσίπρα από τον πρώην πρωθυπουργό Γιώργο Παπανδρέου ως «χαρισματικού» ήρθε να προστεθεί σε μια πλειάδα αντίστοιχων εγκωμιαστικών δηλώσεων που προέρχονται κυρίως από πολιτικά στελέχη προσκείμενα στον ΣΥΡΙΖΑ. Είναι πράγματι ο Αλέξης Τσίπρας χαρισματικός ηγέτης;
Εντός του χώρου της κοινωνικής ψυχολογίας, η έννοια του χαρισματικού ηγέτη έχει αποτελέσει αντικείμενο ενδελεχούς συζήτησης και έρευνας, αλλά και σοβαρού προβληματισμού. Σκεφτείτε ότι, ενώ οι άνθρωποι γενικά ομονοούν πως χαρισματικοί ηγέτες ήταν ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Γκάντι ή η Μητέρα Τερέζα, η συζήτηση περιπλέκεται όταν ξεκινούν οι αναφορές σε ηγέτες όπως ο Χίτλερ και ο Στάλιν, καθώς και στους σύγχρονους Πούτιν και Ερντογάν. Πολλοί αναγνωρίζουν προσωπικές αρετές ακόμη και σε ανήθικους ηγέτες, αλλά δεν είναι όλοι πρόθυμοι να αποδώσουν τον όρο «χάρισμα» σε άτομα που δεν αξιοποιούν τις αρετές τους προς όφελος της κοινωνίας που ηγούνται. Δεν επιθυμούν να αποκαλούν «χαρισματικό» έναν ηγέτη που προωθεί μια προσωπική ατζέντα σε βάρος της προόδου του κοινωνικού συνόλου – και δικαίως.
Από την κοινωνική ψυχολογία γνωρίζουμε εδώ και πολλές δεκαετίες ότι η ηγεσία είναι μια ομαδική διαδικασία που εμπλέκει τόσο τον ηγέτη όσο και όλα τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Είναι λάθος να προσπαθούμε να αξιολογήσουμε έναν ηγέτη μόνο με όρους προσωπικών χαρακτηριστικών, π.χ. με όρους εξωστρέφειας, ευφυΐας, ρητορικής δεινότητας ή ωραίου χαμόγελου. Αντιθέτως, είναι πιο σωστό να μελετούμε τον τρόπο με τον οποίο κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά έρχονται και κουμπώνουν με τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τις φιλοδοξίες μιας κοινωνίας. Αυτό είναι σημαντικό τόσο για να κατανοήσουμε πότε αναδεικνύεται ένας ηγέτης όσο και για να αποφασίσουμε με ποιον τρόπο θα τον αξιολογήσουμε.
Το ενδιαφέρον είναι ότι όταν ανέρχεται ένας ηγέτης στην εξουσία, ο κόσμος συχνά παύει να βλέπει τις κοινωνικές διαδικασίες που τον ανέδειξαν, αλλά κυρίως εστιάζει στην προσωπικότητά του ως αιτία ανάδειξής του και ως βάση αξιολόγησής του (μια μεροληψία που είναι γνωστή στην κοινωνική ψυχολογία ως θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης). Ετσι, αντί να θυμόμαστε ότι ο Αλέξης Τσίπρας αναδείχθηκε κυρίως επειδή ήταν ο βασικός αρχηγός κοινοβουλευτικού κόμματος του δημοκρατικού τόξου που δήλωνε αντιμνημονιακός (μαζί με τον Πάνο Καμμένο) σε μια περίοδο που η κοινωνία είχε πιστέψει στην αντιμνημονιακή αφήγηση του Αντώνη Σαμαρά, τείνουμε να δίνουμε έμφαση στην πολιτική του οξυδέρκεια. Αντί να εστιάζουμε στο γεγονός ότι αναδείχθηκε με βάση τις θελκτικές για τον κόσμο εξαγγελίες περί τερματισμού της λιτότητας, κατάργησης των μνημονίων και καταπολέμησης των εστιών διαφθοράς της Μεταπολίτευσης, επικεντρωνόμαστε στο γεγονός ότι δεν είναι από πολιτικό τζάκι. Αντί να τον αξιολογούμε στη βάση της επίδρασής του στην ελληνική κοινωνία και ως προς τους λόγους που αναδείχθηκε εξαρχής, τον αξιολογούμε με βάση την ικανότητά του να διατηρεί την εξουσία.
Ο ίδιος ο Αλέξης Τσίπρας, αξιολογώντας τον εαυτό του, έχει δηλώσει στη Βουλή ότι δικαιούται να έχει οίηση γιατί κατάφερε σε νεαρή ηλικία να γίνει πρωθυπουργός. Αυτή η δήλωση παραγνωρίζει τον ρόλο της κοινωνικής δυναμικής στην ανέλιξή του, αλλά κυρίως θέτει ως βάση αξιολόγησης την προσωπική του επιτυχία αντί της κοινωνικής του προσφοράς. Αναφέρεται δηλαδή στο γεγονός ότι τα κατάφερε καλά για τον ίδιο του τον εαυτό, ίσως και για την ολιγομελή ομάδα που τον υποστηρίζει, χωρίς απαραίτητα να ενσωματώνει στη σκέψη του την επίδρασή του στην ευρύτερη κοινωνία. Περαιτέρω, αναδεικνύει έναν από τους διαχωρισμούς που υπάρχουν στη βιβλιογραφία: μεταξύ ενός προσωποποιημένου και ενός κοινωνικοποιημένου χαρίσματος.
Το προσωποποιημένο χάρισμα είναι η αρετή ενός ηγέτη που τίθεται στην υπηρεσία του εαυτού του. Συνδέεται με μια ισχυρή προσκόλληση στην εξουσία, με έναν διχαστικό λόγο στη βάση του «ή εμείς ή αυτοί» και με τη χρησιμοποίηση των άλλων για ίδιον όφελος. Αντίθετα, το κοινωνικοποιημένο χάρισμα είναι η αρετή ενός ηγέτη που τίθεται στην υπηρεσία της κοινωνίας. Είναι ενωτικό στη φύση του και ιδιαιτέρως εποικοδομητικό στην καθολογική συμπόρευση ανθρώπων στο κάλεσμά του και στη συστράτευσή τους για την καλυτέρευση της κοινωνίας. Αληθινά χαρισματικός ηγέτης είναι ο κάτοχος του κοινωνικοποιημένου χαρίσματος.
Ο Αλέξης Τσίπρας, στην αρχή της θητείας του, ίσως παρουσίασε κάποια στοιχεία του κοινωνικοποιημένου χαρίσματος, αλλά η αποτυχία του το πρώτο εξάμηνο του 2015 να αλλάξει την Ελλάδα και την Ευρώπη είχε ιδιαιτέρως δυσμενείς οικονομικές συνέπειες για τη χώρα μας και τον έκαναν πολύ γρήγορα να στραφεί σε στρατηγικές που αναγνωρίζουμε ως εκφάνσεις του προσωποποιημένου χαρίσματος: έντονες εξάρσεις διχαστικού λόγου, αποκήρυξη πολλών συντρόφων του και επίδειξη ιδιαίτερης μέριμνας για την παραμονή του στην εξουσία. Σήμερα πλέον χρησιμοποιεί πολλά στοιχεία αυτής που εντοπίζεται στην πολύ πρόσφατη βιβλιογραφία ως «ψεύτικη» χαρισματική ηγεσία, καθώς παρουσιάζει ένα δήθεν προοδευτικό όραμα εξόδου από τα μνημόνια αλλά στην πράξη υιοθετεί μια στείρα συντηρητική πολιτική με έντονα στοιχεία συναλλαγής τόσο με τους πολιτικούς του φίλους όσο και με τους ψηφοφόρους του. Γνωρίζουμε, γιατί το μάθαμε με σκληρό τρόπο το 2010, όταν οι παλαιοκομματικές συναλλακτικές πρακτικές προσέκρουσαν στους αμείλικτους οικονομικούς δείκτες, ότι αυτό το αφήγημα δεν θα μας πάει πολύ μακριά.
Αν θέλουμε να βρούμε πραγματικά χαρισματικούς ηγέτες, πρέπει να πάψουμε να εστιάζουμε στα προσωπικά χαρακτηριστικά των ηγετών και να αφουγκραστούμε την κοινωνία και τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες αυτή θα ενωθεί στην υπηρεσία ενός κοινού, θετικού οράματος για το μέλλον. Μόνον ο άνθρωπος που μπορεί να θέσει αυτές τις προϋποθέσεις είναι αληθινά χαρισματικός ηγέτης.
Ο κ. Αλέξης Αρβανίτης είναι επίκουρος καθηγητής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
