Η πρόσφατη «λαϊκιστική στροφή» στην Ευρώπη και στην Αμερική επανέφερε στο προσκήνιο το ερώτημα: Τι γεννά τον «λαϊκισμό»; Η ανάλυση επικεντρώνεται στο πώς η μετανάστευση σε συνδυασμό με την ανισότητα, την οικονομική ανασφάλεια και την απώλεια εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς θρέφει τον αριστερό και δεξιό λαϊκισμό.
Γύρω από αυτό που οι οπαδοί του λαϊκισμού (κάθε είδους) βιώνουν ως οικονομική ανισότητα, μεταναστευτική εισβολή και πολιτική περιθωριοποίηση βρίσκεται ο φόβος για την τεχνολογική εξέλιξη. Ο τεχνολαϊκισμός – ή, όπως θα τον αποκαλούσαμε, «λαϊκισμός 4.0» – λειτουργεί παράλληλα αλλά σε αντίθεση με τις εξελίξεις στη Βιομηχανία 4ης γενιάς (Industrie 4.0.). Οι νεο-Λουδίτες* λαϊκιστές δεν σπάνε μηχανές (όπως οι εργάτες Λουδίτες του 19ου αιώνα που ταυτίστηκαν με την τεχνοφοβία) αλλά εχθρεύονται τον αυτοματισμό και την ψηφιακή καινοτομία. Ο τεχνολαϊκισμός είναι υπόσωμα ή παρακλάδι του λαϊκισμού, το οποίο αναπαράγεται σε διάφορες εκδοχές ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές και γεωγραφικές συνθήκες. Ο Τραμπ, για παράδειγμα, επιρρίπτει ευθύνες για την απώλεια θέσεων εργασίας από τον αυτοματισμό στις φυλετικές και γεωγραφικές διακρίσεις, στη μετανάστευση, στο εξωτερικό εμπόριο και σε τρίτους (Κίνα, Μεξικό).
Είναι ο λαϊκισμός 4.0 ένα φαινόμενο που αφορά μόνο χώρες με «ρομπότ»; Οχι! Ο τεχνολαϊκισμός τροφοδοτεί τον αναχρονισμό και την πολιτική πόλωση σε διάφορα πεδία και χώρες. Στη χώρα μας, για παράδειγμα, το νομοθετικό πλαίσιο που έβαλε φραγή στη λειτουργία των ψηφιακών πλατφορμών και εφαρμογών για επιλογή ταξί (όπως η Beat και η Uber) είναι σημάδι ενός καθεστωτικού και συντεχνιακού νεολουδιτισμού σε συνδυασμό με έναν παλαιάς κοπής πελατειασμό. Η ελληνική εκδοχή του τεχνολαϊκισμού φαίνεται να είναι μια αντιλαϊκή, στενά προστατευτική πολιτική ενάντια τελικά στην απασχόληση. Χαρακτηριστικό της νομοθετικής παρέμβασης για τις ψηφιακές πλατφόρμες στις μεταφορές είναι ότι εδραιώνει ένα σύστημα που πλήττει περισσότερο τους φτωχότερους καταναλωτές και αντί για προστασία της εργασίας προστατεύει κατοχυρωμένες θέσεις εργασίας. Αυτό δεν επιτρέπει την ανάπτυξη και δημιουργεί μια μορφή κοινωνικού διχασμού.
Σε διεθνές επίπεδο, ο λαϊκισμός 4.0 διατρέχει όλο το πολιτικό φάσμα από το «βαθύ κόκκινο μέχρι το βαθύ μαύρο», ενώ η έκρηξη της αυτοματοποίησης μπορεί να βρει μαζική λαϊκή ανταπόκριση. Οι οικονομολόγοι συμφωνούν πως, μακροπρόθεσμα, η αυτοματοποίηση θα έχει μεγαλύτερο ρόλο στην απώλεια θέσεων εργασίας απ’ ό,τι η παγκοσμιοποίηση. Στο σενάριο αυτό οι νεο-Λουδίτες λαϊκιστές αναμένεται να αναδειχθούν σε ισχυρό παράγοντα αποσταθεροποίησης της πολιτικής, αν τα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί δεν προετοιμαστούν σωστά για τις επιπτώσεις.
Ο δημόσιος διάλογος σχετικά με το πώς διεθνείς οργανισμοί, οι κυβερνήσεις, οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι οφείλουν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της τεχνολογικής προόδου εξελίσσεται σε έντονο ρυθμό. Η τεχνολογία εμπεριέχει οφέλη, αλλά προκαλεί συνέπειες με άνισο τρόπο. Το ερώτημα είναι πώς θα βοηθηθούν αυτοί που πλήττονται. Ως Δίκτυο εδώ και δύο χρόνια μελετάμε σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ΔΟΕ) τους τρόπους που μπορεί να διασφαλιστεί η προστασία της εργασίας σε συνδυασμό με την καινοτομία στην «οικονομία της πλατφόρμας» που περιλαμβάνει τις ψηφιακές πλατφόρμες τύπου Amazon, Airbnb. Το βασικό ερώτημα είναι πώς οι ψηφιακοί εργαζόμενοι θα έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους «αναλογικούς» εργαζομένους, όπως η ελάχιστη προστασία μισθών και η συλλογική διαπραγμάτευση. Επίσης, το κατά πόσο θεωρείται θεμιτή η χρήση αλγορίθμων για την επιτήρηση και αξιολόγηση της εργασίας, με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοι να τελούν συνέχεια υπό πίεση.
Μέχρι σήμερα στην Ευρώπη και παγκόσμια δεν έχει υπάρξει κοινή αντιμετώπιση των εργασιακών ζητημάτων της οικονομίας της πλατφόρμας. Λόγω της διασυνοριακής λειτουργίας των ψηφιακών πλατφορμών και των διαφοροποιήσεων των εθνικών εργατικών νομοθεσιών η κατάσταση παραμένει ασαφής. Το αποτέλεσμα είναι αβεβαιότητα και έντονη εργασιακή ανασφάλεια.
Οσοι φορείς συμμετέχουμε στον διεθνή προβληματισμό κάνουμε λόγο για την ανάγκη να υπάρξει ένα «NEW New Deal» – ένα σύνολο καινοτόμων προτάσεων με επίκεντρο τον άνθρωπο (human-centred agenda). Μια τολμηρή προοδευτική ατζέντα η οποία θα αποτελέσει το διεθνές σημείο αναφοράς και θα «τρέξει» στη βάση ενός νέου μείγματος εμπορικών, χρηματοοικονομικών, οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών. Σε πρώτη φάση, στην ανθρωποκεντρική ατζέντα του NEW New Deal εντάσσονται δύο προτάσεις:
Ι. Η δέσμευση από τις χώρες πάνω σε μια δέσμη ελάχιστων παγκόσμιων προτύπων προστασίας της εργασίας. Στο πλαίσιο αυτό, η Παγκόσμια Επιτροπή για το Μέλλον της Εργασίας του ΔΟΕ καλεί τις κυβερνήσεις, τους εργοδότες και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις να συμφωνήσουν πάνω σε μια «καθολική εγγύηση εργασίας» (universal labour guarantee), η οποία θα κατοχυρώνει το δικαίωμα σε επαρκή διαβίωση, προστασία της υγείας και της ασφάλειας, και θα διασφαλίζει μέγιστους περιορισμούς στο ωράριο εργασίας για όλους τους εργαζομένους, ανεξάρτητα από το καθεστώς απασχόλησής τους. Παράλληλα θα προστατεύει την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και το δικαίωμα συλλογικών διαπραγματεύσεων.
ΙΙ. Την ίδια στιγμή γίνεται λόγος ώστε να υπάρξουν νέα πρότυπα ψηφιακής λογοδοσίας ευθύνης αλλά και φορολόγησης των επιχειρήσεων. Στην ουσία μιλάμε για ένα νέο μοντέλο Εταιρικής Ψηφιακής Ευθύνης (EΨE), δηλαδή ένα σύνολο κανόνων και αρχών που θα διασφαλίζουν ότι ο άνθρωπος (και όχι τα ρομπότ ή οι αλγόριθμοι) είναι στο επίκεντρο της καινοτομίας.
Οι παραπάνω προτάσεις είναι μόνο η αρχή μιας μεγάλης συζήτησης για τη νέα εργασιακή πραγματικότητα που διαμορφώνει η ψηφιακή οικονομία, αλλά και με τις δυνατότητες και την ανάγκη του εθνικού κράτους για συνεργασίες. Από τη μια, ο απομονωτισμός και η εθνική εσωστρέφεια του τεχνολαϊκισμού, από την άλλη, ο προοδευτικός πραγματισμός και η προοπτική για ένα νέο μοντέλο υπεύθυνης παγκόσμιας διακυβέρνησης. Για τις δυνάμεις του Προοδευτικού Πραγματισμού, ακόμα και τα πιο μεγάλα κράτη θα αποδειχθούν στην πορεία μικρά για να αντιμετωπίσουν τις αλλαγές που έρχονται. Χωρίς τη συνεργασία και μια ανθρωποκεντρική ατζέντα για το μέλλον της εργασίας, η επόμενη φάση εξέλιξης της τεχνολογίας σε συνδυασμό με τις δημογραφικές μεταβολές και τις οικονομικές ανισορροπίες θα οδηγήσει εύκολα σε ψευδείς εθνοτικές ή/και περιφερειακές διαιρέσεις, τροφοδοτώντας νέες πολιτικές ακρότητες και «σωτήρες». Τι θα προκύψει μέσα από τη μεγάλη αυτή ανισορροπία; Ενδεχομένως ότι ο λαϊκισμός 4.0. είναι πολύ σκληρός για να πεθάνει..
Η κυρία Μαρίλη Μέξη είναι διευθύντρια του Δικτύου για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.
