«Ανατολή, Ανατολή
δική σου είμαστε φυλή»
Ν. Γκάτσος
Η Ελλάδα απομακρύνεται αξιακά ακόμη περισσότερο από την Ευρώπη, τη φιλελεύθερη, ορθολογική Δυτική Ευρώπη. Επιστρέφει στην Ανατολή. Μπορεί κάποιες μορφές λαϊκισμού να υποχωρούν, αλλά κάποιες άλλες εκδοχές ανορθολογισμού και νεοεθνικισμού φαίνεται να επιστρέφουν. Και πάντως το μείζον πρόβλημα για την ελληνική ταυτότητα, το πρόβλημα που βρίσκεται στη ρίζα των διαδοχικών κρίσεων και παθογενειών του ελληνικού σχηματισμού, παραμένει και ίσως να οξύνεται.
Η Ελλάδα δεν είναι σαφές πού ανήκει, στη Δύση ή στην Ανατολή. Το ερώτημα αυτό, που γεννήθηκε ταυτόχρονα με τη γέννηση του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους και που διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη δυναμική της ελληνικής ιστορικής διαδρομής, νομίσαμε ότι θα το απαντήσουμε οριστικά με την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ). Οτι η ρητορική διακήρυξη του «ανήκομεν εις την Δύσιν» (Κ. Καραμανλής) θα αποτυπωθεί σε στέρεη κατάσταση με τη συμμετοχή στην Ενωση και την εκσυγχρονιστική της επίπτωση σε πολλαπλό επίπεδο: θεσμών, αξιών, πολιτισμού (εξευρωπαϊσμός). Βέβαια η εμπειρία και μελέτες έχουν πιστοποιήσει ότι η «επίπτωση» αυτή δεν είναι και τόσο ισχυρή για να αλλάξει βαθιά εμπεδωμένες αντιλήψεις, στάσεις, πολιτιστικές κατηγορίες. Πολύ περισσότερο που μετά τη διεύρυνση της Ενωσης με τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (2004) η ίδια η Ενωση μπήκε σε κρίση ταυτότητας και αξιών, κρίση που επιδεινώθηκε και με τις σημαντικές προσφυγικές – μεταναστευτικές ροές, ιδιαίτερα από το 2015 και μετά.
Η περίπτωση της Ελλάδας είναι όμως αυτή που αναδεικνύει ευκρινέστερα – χτυπητά – την αντίφαση ανάμεσα στη θεσμική της θέση ως χώρας της Δύσης και τις πολιτιστικές της αξίες. Η πρόσφατη έρευνα του Pew Research Center για τις κρατούσες αντιλήψεις (attitudes) σε 34 ευρωπαϊκές χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, το επιβεβαιώνει. «Οι ελληνικές αντιλήψεις για τη θρησκεία και τις μειονότητες ευθυγραμμίζονται περισσότερο με την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη παρά με τη Δύση» γράφει ο ερευνητής του Κέντρου M. Lipka. Γι’ αυτό το Κέντρο ταξινομεί την Ελλάδα ως χώρα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και όχι της Δύσης.
Ας δούμε κάποιες από τις αντιλήψεις αυτές. Στην Ελλάδα π.χ. το 89% του πληθυσμού (ερωτηθέντων) θεωρεί τον «ελληνικό πολιτισμό» ανώτερο όλων των άλλων! Πρόκειται για το υψηλότερο ποσοστό. (Στην Ισπανία το αντίστοιχο ποσοστό είναι 20%, στο Βέλγιο 23%, στη Σουηδία 26%, στο Ηνωμένο Βασίλειο 46% αλλά και στη Ρωσία 69% – είκοσι μονάδες κάτω από την Ελλάδα.) Είναι σαφές ότι έχουμε πολύ μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας (αν και καμιά φορά αυτό σε κατατάσσει στην κατηγορία του… ψώνιου!).
Στην Ελλάδα το 92% πιστεύει στην ύπαρξη του Θεού και μάλιστα το 59% είναι απολύτως βέβαιο γι’ αυτό (κι ας γράφει ο μέγιστος St. Hawkins στο τελευταίο, μεταθανάτιο βιβλίο του «Brief Answers to the Βig Questions» τα όσα γράφει περί της ανυπαρξίας Θεού). Αντίστοιχα ποσοστά πάνω από το 90% έχουν οι εξής άλλες χώρες: Γεωργία (99%), Αρμενία (95%), Μολδαβία (95%), Ρουμανία (96%), Βοσνία (94%). Ακόμη και στη Ρωσία το αντίστοιχο ποσοστό είναι 75%. Αντίθετα σε κάποιες άλλες δυτικές χώρες τα ποσοστά είναι: Σουηδία 36%, Ολλανδία 44%, Νορβηγία 49%, Γαλλία 56%, Ηνωμένο Βασίλειο 58%.
Στην Ελλάδα ένα 55% λέει ότι η θρησκεία είναι σημαντικός παράγοντας στη ζωή του. Είναι το υψηλότερο ποσοστό πανευρωπαϊκά (Εσθονία 6%, Τσεχία 7%, Δανία 8%, Ηνωμένο Βασίλειο 10%, Γαλλία 11%, Ρωσία 15%). Κοντά στην Ελλάδα είναι οι Βοσνία (54%,) Αρμενία (53%), Γεωργία (50%).
Σε δέσμη αντιλήψεων – στάσεων απέναντι σε μειονότητες (Εβραίους, μουσουλμάνους, γάμους ομοφύλων κ.λπ.) η Ελλάδα καταγράφει επίσης παρεμφερή με αυτά των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών. Οθεν η θέση του Pew ότι η Ελλάδα είναι «ανατολική» παρά «δυτική» χώρα.
Παρά τις αντιλήψεις αυτές, η Ελλάδα επιδείκνυε έναν ισχυρό φιλοευρωπαϊσμό (υποστήριξη της ευρωπαϊκής ενοποίησης κ.λπ.). Ωστόσο και ο ευρωπαϊσμός μας έχει αρχίσει να φθίνει και να φθίνει επικίνδυνα, κάτι που θα πρέπει να προβληματίσει πολιτικές ηγεσίες, κόμματα και την ευρύτερη κοινωνία. Ειδικότερα, σύμφωνα με το τελευταίο Ευρωβαρόμετρο, στο ερώτημα «Εάν γινόταν αύριο ένα δημοψήφισμα για τη συμμετοχή ή μη της χώρας σας στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ), πώς θα ψηφίζατε;» μόνο ένα 61% των ερωτηθέντων Ελλήνων απαντά ότι θα ψήφιζε υπέρ της παραμονής της χώρας, ενώ ένα 24% θα ψήφιζε υπέρ της αποχώρησης! Το ποσοστό αυτό είνα αισθητά χαμηλότερο από τον μέσο όρο της Ενωσης «υπέρ της παραμονής» (66%), ενώ το 24% υπέρ της εξόδου είναι από τα τρία υψηλότερα (Ηνωμένο Βασίλειο 35%, Κύπρος 26%, Ελλάδα 24%).
Γενικά, η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις οκτώ χώρες-μέλη με τα χαμηλότερα ποσοστά «υπέρ της παραμονής» στην ΕΕ (Ελλάδα, Ουγγαρία, Βουλγαρία, Σλοβακία, Κύπρος, Αυστρία, Ηνωμένο Βασίλειο, Κροατία – τι εξαιρετική παρέα!). Η χώρα με υψηλότερο ποσοστό υπέρ της παραμονής είναι το Λουξεμβούργο (85%) και με το χειρότερο η Κροατία (52%). Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι σε καμία χώρα της ΕΕ δεν καταγράφεται πλειοψηφία υπέρ της αποχώρησης. Ακόμη και στο Ηνωμένο Βασίλειο που διαπραγματεύεται την έξοδό του (Brexit) ένα 53% εμφανίζεται τώρα να επιθυμεί την παραμονή της χώρας στην ΕΕ.
Γενικότερα, η Ενωση εμφανίζεται σήμερα να απολαμβάνει την υψηλότερη δημοφιλία των τελευταίων δεκαετιών, παρά την άνοδο του εθνολαϊκισμού και φαινομενικά του ευρωσκεπτικισμού. Ετσι ένα 62% κατά μέσο όρο θεωρεί τη συμμετοχή στην ΕΕ ως «κάτι καλό». Το ποσοστό όμως αυτό έχει πέσει στην Ελλάδα στο 45% μόνο, το χαμηλότερο των τελευταίων χρόνων, χαμηλότερο ακόμη και από αυτό του Ηνωμένου Βασιλείου (48%). Η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες τέσσερις θέσεις με τα σχετικώς χαμηλότερα ποσοστά (Ελλάδα 45%, Ουγγαρία 44%, Ιταλία 42%, Τσεχία 39%). Σε μια περίοδο δηλαδή που ο (φιλο)ευρωπαϊσμός συνολικά ενισχύεται, στην Ελλάδα κάμπτεται. Αυτή είναι μια εξόχως ανησυχητική τάση ιδιαίτερα εν όψει των ευρωεκλογών του ερχόμενου Μαΐου. Εάν δεν ανακοπεί και τελικώς εκφραστεί στις κάλπες, μπορεί να προκύψουν πολιτικά τέρατα που θα βλάψουν καίρια τη χώρα. Ετσι, αντί για επιστροφή στην οποιαδήποτε ευρωπαϊκή κανονικότητα, θα βρεθούμε βαθύτερα στο πολιτικό ευρωπαϊκό περιθώριο ή και πλήρως στην Ανατολή…
.
Ο κ. Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
