Το βιβλίο ως μέσο ψυχαγωγίας –και δείτε τον όρο «ψυχαγωγία» με την ευρεία του έννοια εδώ, ως τρόπο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου– ανταγωνίζονται πολλά άλλα μέσα, κυρίως η τηλεόραση και το ίντερνετ. Αυτό το ξέρουμε κι έχουμε ο καθένας και η καθεμιά να αφηγηθούμε ιστορίες μαραθωνίων παρακολούθησης σειρών στο Netflix, του «Crown», του «Narcos», του «House of Cards», με μόνα διαλείμματα την επίσκεψη στην τουαλέτα. Η πρόσφατη έκθεση του Συνδέσμου Γερμανών Εκδοτών για την κατάσταση στην αγορά του βιβλίου στη Γερμανία το 2018, που παρουσιάστηκε στην 70η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης πριν από λίγες ημέρες και επιβεβαιώνει με στατιστικά δεδομένα τον πάνδημο χαρακτήρα της ατομικής μας εμπειρίας, δεν έκανε δα και καμιά αποκάλυψη. Netflix, You Tube και Instagram αναφέρει ως ανταγωνιστές του βιβλίου η έρευνα, και θα προσθέταμε για την Ελλάδα και το Facebook, που στην Αμερική, και όπως φαίνεται και στη Γερμανία, αποτελεί πλέον παρωχημένη ενασχόληση, ειδικά στις νεαρότερες ηλικίες. Ωστόσο, υπάρχουν κάποια στοιχεία σε αυτήν την έκθεση που έχουν ενδιαφέρον.
Ένα πρώτο στοιχείο είναι η αλληλεπίδραση του εκδοτικού με τον ψηφιακό κόσμο. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι ένα πολύ παλιό μέσο ψυχαγωγίας, το ραδιόφωνο, έχει ξαναγυρίσει στη μόδα και μάλιστα έρχεται δεύτερο στις προτιμήσεις του κοινού μετά την τηλεόραση ίσως να μην είναι άσχετο με την αναπτυσσόμενη αγορά των audio books που απασχόλησε πολύ τις επαγγελματικές συζητήσεις στη Φρανκφούρτη εφέτος.
Ένα άλλο στοιχείο είναι η παρατήρηση ότι η βουλιμική κατανάλωση περιεχομένου στα ψηφιακά μέσα και η διαρκής ενασχόληση με πολλά πράγματα ταυτόχρονα μας κάνουν να νιώθουμε στρες και πίεση, και συνεπώς η ηρεμία και η χαλαρότητα που, υποτίθεται, ότι απαιτούνται για την ανάγνωση ενός βιβλίου δεν μπορούν πλέον να επιτευχθούν. Επομένως, πώς να διαβάσουμε βιβλία; Η έρευνα σημειώνει ότι η εκδοτική βιομηχανία σκοπεύει να αναζητήσει νέες ιδέες και τρόπους για να λύσει αυτό το πρόβλημα.
Μια από αυτές είναι ίσως η παραγωγή βιβλίων που προσομοιάζουν με το web. Ο εκδοτικός οίκος Thames and Hudson παρουσίασε στη Φρανκφούρτη τη νέα εκδοτική σειρά του, με τίτλο «Τhe Big Idea». Πρόκειται για μια σειρά βασικών οδηγών για τον 21ο αιώνα με «καυτά» θέματα του δημόσιου διαλόγου: Έχει αποτύχει η δημοκρατία; Είναι τα φύλα ρευστά; Λειτουργεί ο καπιταλισμός; Τι σχήμα έχει το Διάστημα; Πολιτική, κοινωνικές επιστήμες, φυσικές επιστήμες. Τα θέματα δεν είναι νέα, ωστόσο η πραγμάτευσή τους γίνεται από μια σύγχρονη σκοπιά, τοποθετώντάς τα στο πολύ διαφοροποιημένο από τον 20ό αιώνα πλαίσιο του 21ιου αιώνα. Ούτε κι αυτό όμως είναι καινοτόμο, αν το σκεφτούμε λιγάκι. Κάθε εποχή κάνει τις αναγνώσεις της και επαναπροσδιορίζει τα πλαίσια συζητήσεων.
Το καινοτόμο στην περίπτωση είναι ότι τα βιβλία αυτά προσπαθούν να μιμηθούν, να μεταφέρουν στο χαρτί, τον μη γραμμικό τρόπο ανάγνωσης στο web, την ελεύθερη περιήγηση, το κλικ από λέξη σε λέξη, τη μετακίνηση από παράθυρο σε παράθυρο και τη γρήγορη ανάγνωση. Για να το επιτύχει αυτό στη γραμμική διαδοχή των σελίδων, η σειρά χρησιμοποιεί μέσα παραδοσιακά, της τυπογραφίας: πολλά διαφορετικά μεγέθη στοιχείων, ράστερ που θυμίζουν τα μαρκαρίσματα με το ποντίκι σε μια ψηφιακή σελίδα, εσοχές και ποικίλα περιθώρια και πλούσια και εντυπωσιακή εικονογράφηση. Όλα αυτά δεν εξυπηρετούν αισθητικούς αλλά λειτουργικούς σκοπούς. Κάθε τόμος της σειράς συνοδεύεται από οδηγίες ανάγνωσης που εξηγούν ότι «Οι παράγραφοι έχουν ιεραρχηθεί με τη χρήση διαφορετικού μεγέθους γραμμάτων. Όσο μεγαλύτερα τα γράμματα τόσο πιο σημαντικές οι πληροφορίες σε σχέση με το θέμα που αναπτύσσεται».
Επομένως, συνεχίζουν οι οδηγίες, «αν έχετε μόνο μισή ώρα στη διάθεσή σας, απλώς διαβάστε τις παραγράφους με τα δυο μεγαλύτερα μεγέθη γραμμάτων και θα έχετε μια σφαιρική εικόνα». Και πάει λέγοντας. Με μία ώρα καιρό διαβάζουμε τα αμέσως μικρότερα γράμματα, με δύο ώρες διαθέσιμες διαβάζουμε τα πιο μικρά, και λοιπά και λοιπά… Ο χρόνος της ανάγνωσης τεμαχίζεται, επιμερίζεται για να χωρέσει στον διαθέσιμο χρόνο «ηρεμίας και χαλαρότητας», που μπορεί να προκύψει ανάμεσα στις τόσες ψηφιακές ενασχολήσεις μας, για την ανάγνωση ενός βιβλίου. Η συνολική εικόνα της σελίδας παραπέμπει σε σχεδίαση web page. Ξεγελά αυτό τον εγκέφαλό μας ότι δεν πρόκειται να εμπλακεί στο χρονοβόρο έργο της ανάγνωσης ενός βιβλίου αλλά στο scroll down μιας ιστοσελίδας; Πιθανόν.
Για όσους ενδιαφέρονται να πειραματιστούν με αυτόν τον τρόπο ανάγνωσης, α λα web, κυκλοφορεί ήδη στα ελληνικά ο πρώτος τόμος με τίτλο «Έχει αποτύχει η δημοκρατία;» (μτφ. Ελένη Κοτσυφού, εκδόσεις Επίκεντρο, 2018, σελ. 144, τιμή 12 ευρώ). Συγγραφέας ένας νέος πολιτικός επιστήμονας, ο Niheer Dasandi, επιμελητής ένας βετεράνος, ο Matthew Taylor, η φρεσκάδα του νέου και το κύρος του παλιού, επιτυχημένη μεταφορά του βιβλίου στα ελληνικά και πολύ ενδιαφέρουσα τυπογραφία, που οπωσδήποτε σηκώνει τον πήχη και για την ελληνική αγορά. Στις οδηγίες ανάγνωσης προσθέστε επιπλέον χρόνο πέντε λεπτών για την αρχική εξοικείωση με τα μεγέθη των γραμματοσειρών.
