Η δικαιοσύνη του Θεού και των ανθρώπων

Μετάφραση Πέτρος Γιατζάκης

Εκδόσεις Αρτος Ζωής, 2018

σελ. 424, τιμή 20 ευρώ

Δεν θα αποτελούσε υπερβολή ο ισχυρισμός ότι σήμερα ο Μάικλ Γουόλζερ είναι ο σημαντικότερος εν ζωή πολιτικός στοχαστής στην Αμερική. Στη μακρά συγγραφική του διαδρομή, που αρχίζει το 1965 με την έκδοση του βιβλίου Η επανάσταση των Αγίων, τον απασχόλησαν όλα τα θεμελιώδη ερωτήματα της πολιτικής θεωρίας όπως ανακύπτουν από τις περίπλοκες και αντιφατικές εκδοχές της πολιτικής πράξης. Ιδιαίτερα προσείλκυσαν το ενδιαφέρον του το ζήτημα της ισότητας και οι προκλήσεις της δημοκρατικής σκέψης και πράξης. Οι κορυφαίες συμβολές του στην πολιτική θεωρία συντελέστηκαν με τα έργα του για τη στάθμιση των προϋποθέσεων του δικαίου πολέμου και για την κατανόηση της δικαιοσύνης ως «σύνθετης ισότητας» εντός των κοινωνικών συμφραζομένων που μπορούν να προσδώσουν στην αξία και τις απόπειρες πραγμάτωσής της νόημα και υπαρκτικό περιεχόμενο.

Ενας άλλος άξονας θεωρητικού προβληματισμού που διατρέχει το έργο του από τις πρώτες κιόλας αφετηρίες του είναι η σχέση θρησκείας και πολιτικής. Η διαπλοκή είναι θεμελιώδης και αναπόδραστη στην ιστορία της ανθρωπότητας και συνιστά έναν από τους κεντρικούς άξονες σκέψης και πράξης στον δυτικό πολιτισμό. Για τον Μάικλ Γουόλζερ το σχετικό ενδιαφέρον ενέπνευσε τη διδακτορική του διατριβή, που αποτέλεσε και το προαναφερθέν πρώτο του βιβλίο για τις επαναστατικές ιδεολογικές χρήσεις του προτεσταντισμού στην Αγγλική Επανάσταση του 17ου αιώνα. Επανήλθε στη σχέση θρησκείας και πολιτικής με την εξαιρετική μονογραφία για τις επαναστατικές χρήσεις της ιδέας της Εξόδου όπως αναδύεται από το δεύτερο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης και εμπνέει πολύμορφες εκδηλώσεις πολιτικής αμφισβήτησης και ανατροπής στη διαδρομή του πολιτικού στοχασμού.

Με το πιο πρόσφατο βιβλίο, το οποίο αφιέρωσε συνολικά στο πολιτικό περιεχόμενο της Παλαιάς Διαθήκης, της εβραϊκής Βίβλου ακριβέστερα, ο Γουόλζερ διευρύνει τον παλαιότερο προβληματισμό για την ιδέα της Εξόδου και εξετάζει ολόκληρο το πλέγμα των πολιτικών εννοιών που συνθέτουν τον καμβά πάνω στον οποίο πλέκεται η κανονιστική θεώρηση του κόσμου και της ανθρώπινης συνύπαρξης στο βιβλικό πλαίσιο. Το έργο είναι τώρα διαθέσιμο σε μια θαυμάσια ελληνική μετάφραση χάρη στις εκδόσεις Αρτος Ζωής.

Τα ιστορικά συμφραζόμενα της Παλαιάς Διαθήκης είναι βέβαια η αρχαιοτάτη ιστορία του εβραϊκού λαού κατά τη μακρά διαδρομή του από την εποχή των πατριαρχών και της εξόδου από την αιγυπτιακή αιχμαλωσία ως την ελληνική και ρωμαϊκή κατάκτηση και την αντίσταση των Μακκαβαίων. Μετά την επάνοδο στη γη της επαγγελίας μεσολάβησαν η ένδοξη εποχή των βασιλέων του αρχαίου Ισραήλ και η ελεγκτική δράση των προφητών αλλά και η καταστροφή μιας νέας εξορίας, της «μετοικεσίας» Βαβυλώνος. Αυτή η πολύπλαγκτη ιστορική διαδρομή συνιστά το ιστορικό περίγραμμα της πολιτικής σκέψης που αναδύεται από τις σελίδες της Βίβλου και εκφράζεται με αντιλήψεις περί της εξουσίας, της πειθαρχίας, των περιθωρίων εντός των οποίων τα άτομα μπορούν να ασκούν ηθικές επιλογές και με ποικίλες μορφές κοινωνικής κριτικής.

Πρόκειται για πολιτικό στοχασμό που συναρθρώνεται κυριολεκτικά «στη σκιά του Θεού». Ο εβραϊκός λαός έζησε πάντα μέσα στις περιπέτειες, τις συμφορές και τις στιγμές της ευτυχίας του με τη διαρκή προσδοκία της προστασίας του Θεού στον οποίο πίστευε, με την ελπίδα της δικαιοσύνης και την υποταγή στην τιμωρία όταν ο νόμος του Θεού παραβιαζόταν από τους ανθρώπους. Κεντρική πολιτική έννοια είναι η δικαιοσύνη, που σημαίνει την τήρηση του γράμματος του νόμου που έδωσε ο Θεός στους ανθρώπους, και η καρτερική παραδοχή ότι οι παρασπονδίες που προέρχονται από την αδυναμία των ανθρώπων να τηρήσουν τις επιταγές του νόμου τιμωρούνται παραδειγματικά και αμείλικτα. Τις έννοιες της δικαιοσύνης και του νόμου κληροδότησε η εβραϊκή Βίβλος στον χριστιανικό πολιτισμό του ευρωπαϊκού κόσμου.

Τον συγγραφέα δεν ενδιαφέρουν αυτές οι μεταγενέστερες χρήσεις και διανοητικές διαδρομές. Τον ενδιαφέρει πρωταρχικά να ανασυστήσει το εννοιολογικό σύμπαν των πολιτικών αξιών που σφυρηλατήθηκαν στη σκιά του Θεού. Ετσι ακούμε κατά πρώτο λόγο για τις συμφωνίες, τις «διαθήκες» του Θεού με τον περιούσιο λαό του αρχικά διά του Αβραάμ και αργότερα στο Σινά διά του Μωυσή. Αυτές οι πρώιμες διαθήκες θεμελιώνονται στη συναίνεση του λαού και στο στοιχείο αυτό ο συγγραφέας διακρίνει τις απαρχές της συναινετικής αντίληψης της πολιτικής. Από τη βιβλική αντίληψη της πολιτικής αναδύονται επίσης η έννοια του ιερού πολέμου κατά εχθρών που είναι φορείς διαφθοράς των ηθών και της πίστης και η αντίληψη της άριστης βασιλικής διακυβέρνησης ως πρωταρχικά προορισμένης να διασφαλίζει τη λατρεία του αληθινού Θεού και την υπακοή στον νόμο. Σε αυτό το πλαίσιο ο ρόλος των προφητών περιγράφεται πολύ ωραία ως εκδήλωση ενός ακραίου «αντιπολιτικού ριζοσπαστισμού», που απαιτούσε απλώς την άνευ όρων υποταγή στον νόμο του Θεού και τίποτε άλλο.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση των «βιβλίων της σοφίας» και του πολιτικού τους μηνύματος. Πρόκειται για τη «σοφιολογική» γραμματεία που συνδέεται κυρίως με το όνομα του βασιλέως Σολομώντος, βιβλία που είναι οικεία και στη χριστιανική λατρεία ως αναγνώσματα κυρίως κατά την ακολουθία του εσπερινού. Περιλαμβάνουν τη Σοφία Σολομώντος, τις Παροιμίες, τον Εκκλησιαστή, που συνιστούν κατά τον συγγραφέα έργα λογίων οι οποίοι επιτελούσαν το έργο των συμβούλων του ηγεμόνα. Διδάσκουν τα κείμενα αυτά κυρίως την αρετή της φρόνησης που εκδηλώνεται ως φόβος Θεού και ως φόβος του ηγεμόνα. Η υποταγή, η αποφυγή προκλήσεων, είναι η σοφία και θα λάβει τις ανταμοιβές της, όπως δείχνει και το παράδειγμα του Ιώβ.

Αυτή είναι η πολιτική της Βίβλου. Ο συγγραφέας σπεύδει να προϊδεάσει τον αναγνώστη ότι πρόκειται για ένα πλέγμα πολιτικών αξιών και στάσεων πολύ διαφορετικών από εκείνες που εκφράζει η ελληνική πολιτική φιλοσοφία. «Η πολιτική θεωρία είναι ελληνική εφεύρεση» καθιστά σαφές στον πρόλογό του, για να διευκρινίσει ότι από τη Βίβλο απουσιάζει ακριβώς ο θεωρητικός στοχασμός για την πολιτική όπως διαμορφώθηκε από τους Ελληνες και κληροδοτήθηκε από αυτούς στον δυτικό πολιτισμό. Ωστόσο ο πολιτισμός αυτός οικοδομήθηκε επάνω σε θεμέλια όχι μόνο ελληνορωμαϊκά αλλά και χριστιανικά και η διδασκαλία της Βίβλου αποτελεί έναν από τους πνευματικούς συντελεστές που τον προσδιορίζουν. Εφόσον ο πολιτισμός του δυτικού κόσμου στον οποίο ανήκει και η κοινωνία μας διατηρεί ακόμη ένα σημαντικό ποσοστό του χριστιανικού του χαρακτήρα, πολύ συχνά χωρίς να το γνωρίζει ή να θέλει να το παραδεχθεί, η γνώση των πολιτικών εννοιών και αντιλήψεων που σφυρηλατήθηκαν «στη σκιά του Θεού» και παραδίδονται από τη Βίβλο αποτελεί ένα αναγκαίο στοιχείο της αυτογνωσίας μας.

Ο κ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.