Τι μας περιμένει; (Νέος Μεσαίωνας ή νέος Διαφωτισμός;)

Το καλοκαίρι πoυ έφυγε υπήρξε δραματικό για την Ελλάδα, την Ευρώπη, τον κόσμο όλον σχεδόν. Καταστροφές, πυρκαγιές, υπερβολικά υψηλές θερμοκρασίες κ.ά. Και καθώς μπαίνει το φθινόπωρο, ένα ερώτημα ανακύπτει: Τι μας περιμένει; Δύο πρόσφατα βιβλία με εκ διαμέτρου αντίθετα σενάρια για το παρόν και το μέλλον επιχειρούν την απάντηση (τα διάβασα μέσα στο καλοκαίρι). Το πρώτο από τον J. Bridle τιτλοφορείται «Ο νέος Μεσαίωνας, η τεχνολογία και το τέλος του μέλλοντος» (New Dark Age, Technology and the End of the Future, Λονδίνο, Verso, 2018). Το δεύτερο από τον St. Pinker με τον εντελώς διαφορετικό τίτλο-μήνυμα «Διαφωτισμός τώρα – Το επιχείρημα για τη λογική, την επιστήμη, τον ανθρωπισμό και την πρόοδο» (Enlightenment NOW – The Case for Reason, Science, Humanity and Progress, Λονδίνο. Allen Lane, 2018). Τι έχουμε μπροστά μας λοιπόν, έναν «νέο Μεσαίωνα» ή τον «νέο Διαφωτισμό»; Η ειδησεογραφία του καλοκαιριού αναδεικνύει μια πραγματικότητα που εύκολα παραπέμπει σε αντίληψη για «νέο Μεσαίωνα» –πρωτοφανείς θερμοκρασίες για την Ευρώπη, καταστροφικές πυρκαγιές με δεκάδες θύματα που οδηγούν στη θέση ότι ο πλανήτης «αδυνατεί να τιθασεύει την κλιματική αλλαγή» («The Economist», 4/8). Και παράλληλα οι εφιαλτικές (unintended) προεκτάσεις της τεχνολογίας. «Η δημοκρατία απειλείται από την ύπουλη χρήση της τεχνολογίας» γράφει ο ευρωπαίος επίτροπος J. King («The Guardian», 28/7). Και όλα αυτά ενώ η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη πραγμάτων φαίνεται να καταρρέει κυρίως εξαιτίας της πολιτικής των ΗΠΑ (Ντόναλντ Τραμπ).

Στις συνέπειες ακριβώς της τεχνολογίας και ιδιαίτερα των τεχνολογιών πληροφόρησης εστιάζει την ανάλυσή του για το δυστοπικό του σενάριο για το μέλλον ο J. Bridle. Οπως γράφει, η σύγχρονη τεχνολογία της πληροφόρησης και επικοινωνίας (έξυπνα κινητά, Διαδίκτυο κ.λπ.) τείνει να μεγιστοποιεί τη βία και να εκθέτει τους πολίτες στις ολέθριες επιπτώσεις της. Η αυξημένη χρήση των κινητών τηλεφώνων συνδέεται με αυξημένα επίπεδα βίας. Παρά ταύτα, συνεχίζουμε και αποδίδουμε υπερβολική σημασία στην πληροφόρηση, η οποία όμως μας παγιδεύει σε επαναλαμβανόμενους κύκλους βίας, καταστροφής, θανάτου. Αναγορεύουμε τα μεγαλοδεδομένα (big data) ως «το πετρέλαιο του 21ου αιώνα», χωρίς να έχουμε σταθμίσει τις μακροχρόνιες συνέπειες του δηλητηριώδους αυτού υλικού και τις αμφιλεγόμενες μεθόδους εξόρυξής του. Η δίψα μας για «δεδομένα» (data), όπως και η δίψα για το πετρέλαιο, είναι από ιστορική άποψη ιμπεριαλιστική, αποικιοκρατική και συνδέεται με τα καπιταλιστικά δίκτυα εκμετάλλευσης.

Ο συγγραφέας πηγαίνει ακόμη πιο πέρα. Γράφει: Η περισυλλογή, επεξεργασία και χρήση των δεδομένων μολύνει το έδαφος και τον αέρα. Τα δεδομένα διαρρέουν παντού. Εισχωρούν στα πάντα. Εισέρχονται στη βάση των κοινωνικών σχέσεων και τις δηλητηριάζουν. Μας επιβάλλουν την «υπολογιστική σκέψη» (computational thinking) δημιουργώντας νέες κοινωνικές διαιρέσεις, φονταμενταλισμό, λαϊκισμό και διεύρυνση των ανισοτήτων (…). Τα δεδομένα θα παραμείνουν επικίνδυνα πολύ πιο πέρα από τη ζωή μας (…). Μπορούν να συγκριθούν περισσότερο με την ατομική ενέργεια παρά με το πετρέλαιο που στο κάτω-κάτω είναι εξαντλήσιμο, ενώ η ατομική ενέργεια είναι απεριόριστη και με τεράστια καταστροφική ικανότητα. Οπως βρεθήκαμε παγιδευμένοι για 45 περίπου χρόνια στον Ψυχρό Πόλεμο και στη λογική της «αμοιβαίας εξασφαλισμένης καταστροφής» (MAD), έτσι και σήμερα βρισκόμαστε σε ένα διανοητικό και οντολογικό αδιέξοδο. Η πρωταρχική μέθοδος που έχουμε για να αξιολογήσουμε τον κόσμο –περισσότερα δεδομένα –καταρρέει. Δημιουργεί όμως μια νέα σκοτεινή εποχή, έναν νέο Μεσαίωνα. Ενα «τέλος στο μέλλον».

Στον αντίποδα, ο St. Pinker όμως, αναλύοντας «το μέλλον της προόδου», κάθε άλλο παρά βλέπει ένα «τέλος στο μέλλον». Το αντίθετο. Εκκινώντας από μια μακροϊστορική προσέγγιση επισημαίνει ότι από την εποχή του Διαφωτισμού, το τέλος του 18ου αιώνα, «οι κοινωνίες έχουν γίνει υγιέστερες, πλουσιότερες, ευτυχέστερες, περισσότερο ελεύθερες, περισσότερο δίκαιες, περισσότερο ασφαλείς και περισσότερο εκπαιδευμένες». Και παραθέτει σειρά στατιστικών δεδομένων για να στηρίξει τη διαπίστωσή του (στο τέλος του 18ου αιώνα, π.χ., το προσδόκιμο όριο ζωής ήταν μόλις το 30ό έτος, σήμερα υπερβαίνει το 70ό έτος). Και όλα αυτά τα επιτεύγματα, αυτή η βελτίωση, επήλθαν χάρη στον Διαφωτισμό –στο γεγονός δηλαδή ότι οι κοινωνίες χρησιμοποίησαν τη γνώση για να βελτιώσουν τη μοίρα τους, να λύσουν προβλήματα, να αντιμετωπίσουν προκλήσεις. Ο Pinker δεν αγνοεί τα (αποκαλούμενα) υπαρξιακά προβλήματα του σήμερα, όπως την κλιματική αλλαγή, τις επιδημίες, την τρομοκρατία, την εξάπλωση των πυρηνικών όπλων κ.ά. Αλλά πιστεύει ότι είναι προβλήματα που μπορούν να αντιμετωπιστούν με τη λογική, την επιστήμη, τη γνώση, χωρίς να χρειαστεί να διολισθήσουμε σε έναν νέο Μεσαίωνα που θα φέρει το τέλος της προόδου. Υπάρχουν ωστόσο κίνδυνοι. Και ένας απ’ αυτούς, ιδιαίτερα ισχυρός, όπως λέγει, είναι η άνοδος του λαϊκισμού ως πολιτικού ρεύματος που ουσιαστικά αντιστρατεύεται τη γνώση, τη λογική και τις αξίες του Διαφωτισμού. Το ποιο σενάριο θα επικρατήσει για το μέλλον γίνεται έτσι τελικά θέμα πολιτικών επιλογών. Συνδέεται με την ικανότητά μας να καταπολεμήσουμε τη λαϊκίστικη επίθεση ενάντια στη λογική, τη γνώση, την ανοιχτή κοινωνία.

Από την άποψη αυτή το μεν σενάριο του νέου Μεσαίωνα λειτουργεί ως ισχυρή προειδοποίηση, ενώ του νέου Διαφωτισμού ως ισχυρό κίνητρο για πολιτική δράση. Ως μαθητής του K. Popper θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι κανένα από τα δύο σενάρια δεν μπορεί να αποκλειστεί ή να επιβεβαιωθεί εκ των προτέρων. Ως πολιτική προτεραιότητα όμως η επαναβεβαίωση των κεντρικών αξιών του Διαφωτισμού (λογική, επιστήμη, ανθρωπισμός) συνιστά τη μοναδική επιλογή για το παρόν, το μέλλον και την πρόοδο. Για την αποφυγή του νέου Μεσαίωνα.

Ο κ. Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Eπιστημονικού Συμβουλίου του FEPS.