Το ελληνικό Graphic Novel: Διαδρομές στις αγορές των κόμικς

Με τα κόμικς ως ατζέντισσα άρχισα να ασχολούμαι από σύμπτωση. Παιδί διάβαζα μεν μανιωδώς Αστερίξ και Τεντέν, Μάχη και Κράνος (ένεκα μεγαλύτερος αδελφός), καμιά Μανίνα και Κατερίνα, πότε πότε και Μίκυ Μάους.

Επαγγελματίας πλέον, βρέθηκα μια μέρα του 1998 σε γραφείο εκδότη στο Παρίσι με τον Τεντέν να τρέχει στους τοίχους με τον Μιλού στα πόδια του. Ετσι ξεκίνησε η συνεργασία μου με τον Casterman, έναν από τους σημαντικότερους γαλλόφωνους βέλγους εκδότες κόμικς που μου άνοιξε νέες πόρτες στη δουλειά και νέα παράθυρα στον κόσμο.

Δεν θυμάμαι ποιο ήταν το πρώτο graphic novel που διάβασα κι αν ήξερα ότι το λένε έτσι, αλλά θυμάμαι ότι ξαφνικά τα κόμικς άρχισαν να με ελκύουν περισσότερο ως αναγνώστρια. Κακά τα ψέματα, με τη λογοτεχνία μεγάλωσα και αυτήν αισθάνομαι πάντα σαν αρωγό, μέσο γνώσης κι απόλαυσης. Τα graphic novels είναι πιο κοντά στη λογοτεχνία, ακόμα και ως σχήμα. Τα κείμενα και τα θέματα πιο στιβαρά, η εικονογράφηση πιο απαιτητική, αν και μερικές φορές εξαιρετικά αφαιρετική.

Αυτή τη διαφορετική ευχαρίστηση που είχα ανακαλύψει στα graphic novels προσπάθησα να τη μεταφέρω και στους έλληνες εκδότες. Προσέγγισα τους «γενικούς» και όχι μόνο τους εξειδικευμένους εκδότες, θεωρώντας ότι θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ακόμα καλύτερα τα βιβλία αυτά, ανοίγοντάς τους δρόμο σε ένα νέο κοινό. Ενα κοινό που δεν θα έψαχνε βιβλία στους πάγκους με τα κόμικς. Μια εκτίμηση που αργότερα επιβεβαιώθηκε.

Οι Eλληνες που εξέδιδαν τότε κόμικς ήταν εξειδικευμένοι σε αυτά – δεν έβγαζαν άλλου είδους βιβλία, με εξαίρεση μερικά θεωρητικά βιβλία για το είδος -, υπήρχαν μάλιστα ακόμη και περιοδικά για κόμικς για παιδιά και μεγάλους, καθώς και ένθετα σε εφημερίδες. Αυτοί οι εξειδικευμένοι εκδότες γνώριζαν περισσότερα από εμένα για την αγορά τους. Δύσκολα θα έπαιρναν αυτό που είναι η ξεχωριστή πνοή του graphic novel: πολυσέλιδα βιβλία με «σοβαρά» θέματα.

Παρ’ ότι τα πρώτα graphic novels είχαν εκδοθεί δεκαετίες πριν, η Ελλάδα δεν φαινόταν ακόμη έτοιμη. Κυρίως επειδή οι εκδότες έβρισκαν τα βιβλία ακριβά και φοβόντουσαν ότι δεν ταίριαζαν στο αναγνωστικό τους κοινό. Να υπογραμμίσω ότι ακόμη και στη Γαλλία, την ίδια εποχή, ο όρος graphic novel δεν συμπεριλαμβανόταν στο λεξιλόγιο των εκδοτών. Παρ’ ότι είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν κάποια κόμικς σε αυτό που ονομάζεται «αμερικάνικο» σχήμα (17×22) αντί του χαρακτηριστικού Α4 ή και λίγο μεγαλύτερου των γαλλικών κόμικς, δεν τα χαρακτήριζαν πάντα graphic novels.

Στο μεταξύ, η ελληνική αγορά των κόμικς συρρικνωνόταν σιγά-σιγά, τα περιοδικά και τα ένθετα εξαφανίστηκαν την τελευταία οκταετία, οι εξειδικευμένοι εκδότες κόμικς παρέμεναν χωρισμένοι σε αυτούς που έβγαζαν ευρωπαϊκά κι αυτούς που έβγαζαν αμερικάνικα και γιαπωνέζικα.

Για πολλά χρόνια η εκδοτική ανταπόκριση ήταν μηδαμινή, κι ας είχαν υπάρξει τα πολύ επιτυχημένα και στην ελληνική αγορά Persepolis της Μαργιάν Σατραπί (Ηλίβατον, 2006), Blankets του Craig Thompson (ΚΨΜ, 2007), Logicomix των Δοξιάδη, Παπαδημητρίου, Παπαδάτου (Ικαρος, 2008). Οι εκδότες παραμένουν διστακτικοί ακόμη και σήμερα, παρότι έχουν προηγηθεί το Αϊβαλί του Σολούπ (Κέδρος, 2014), το Πτώμα (Jemma Press, 2011) και το Γρα-Γρου (Ικαρος, 2017) των Παλαβού, Ζαφειριάδη, Πέτρου και το Α=-Α του Δημήτρη Αναστασίου (Καλειδοσκόπιο, 2018), που είναι ελληνικά βιβλία που βρίσκουν ανταπόκριση στην ξένη αγορά.

Σημαντικό ρόλο στην επιδίωξή μου να εκδοθούν graphic novels στα ελληνικά, και να πλατύνει έτσι η αγορά των κόμικς, έπαιξε και η θεματική τους. Την εποχή της εικόνας και της συρρίκνωσης του αναγνωστικού χρόνου, είναι πολύτιμη η ανάγνωση ενός όμορφου, σχετικά σύντομου βιβλίου για μια ιστορική περίοδο ή ένα πολιτικό γεγονός (Motherfucker των Sylvain Ricard, Guillaume Martinez, ΚΨΜ, 2012), μια βιογραφία (Nick Cave: Mercy on me του Reinhart Kleist, Ηλίβατον – Οξύ, 2017), ένα κοινωνικό θέμα (Το μπλε είναι το πιο ζεστό χρώμα της Julie Maroh, ΚΨΜ, 2013), ακόμα και μια διασκευή κλασικού λογοτεχνικού έργου (έχουμε και το παράδειγμα ελληνικού βιβλίου που μας ήρθε από τα γαλλικά Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς των Ρικάρ, Ράις, Καζενάβ, Polaris, 2013). Η σχέση εικόνας και λόγου έχει διαφορετική αφηγηματική οικονομία από αυτήν του σκέτου λόγου και αποτυπώνει καλύτερα το θέμα στη μνήμη μας. Εχουμε δει πολλές ταινίες και γνωρίζουμε πλέον καλά αυτό το φαινόμενο. Οι Τρεις σκιές του Cyril Pedrosa (Ηλίβατον, 2014), που πραγματεύονται το συνταρακτικό θέμα της ασθένειας και του θανάτου ενός παιδιού με ευαισθησία, οικονομία και επινοητικότητα, είναι ένα άριστο δείγμα.

Είναι αξιοσημείωτο λοιπόν ότι ανταποκρίθηκαν θετικά κυρίως οι «γενικοί» εκδότες, όπως ονομάζονται αυτοί που εκδίδουν διαφορετικών κατηγοριών βιβλία.

Αυτό που επίσης είναι αξιοσημείωτο στον χώρο των κόμικς και των graphic novels είναι το ενδιαφέρον που δείχνουν οι ξένοι εκδότες για τα ελληνικά βιβλία του είδους, όπως επίσης και η εξαιρετική τους ποιότητα παρά την ακόμα μικρή και ουσιαστικά πρόσφατη παραγωγή. Ενδεικτικά, το Πτώμα έχει μεταφραστεί στα γαλλικά, το Αϊβαλί στα γαλλικά και στα τουρκικά και αναμένονται ακόμα δύο γλώσσες σε σύντομο χρονικό διάστημα, στα αγγλικά έχουν προτείνει να το μεταφράσουν τρεις μεταφραστές, το Γρα Γρου επίσης όπως και Η Μεγάλη Βδομάδα του πρεζάκη έχουν ήδη βρει μεταφραστή, ενώ το Α=-Α έχει εντυπωσιάσει όσους ξένους εκδότες το έχουν δει.

Τι όμως είναι αυτό που φέρνει τελικά την επιτυχία στα graphic novels; Μήπως, την εποχή της εικόνας, μια καλή ιστορία θέλει σκίτσο (όπως το ποίημα θέλει μελωδία); Μήπως απλώς καμιά φορά λειτουργεί θετικά να αφαιρούνται όλα τα περιγραφικά λόγια; Είναι η συντομία του κειμένου καλύτερος μπούσουλας στο χάος που την εξήγησή του ίσως αναζητούμε; Είναι ο σύντομος λόγος σε συνδυασμό με την εικόνα καλύτερος καταλύτης της ανθρώπινης ψυχής, επειδή είναι πιο υπαινικτικός; Είναι πιο υπαινικτικός;

Τα ερωτήματα αυτά δεν νομίζω να επιδέχονται (μόνο) μια απάντηση. Είναι περισσότερο θέματα των θεωρητικών του είδους. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ανάμεσα στα βιβλία που χαρακτηρίζονται graphic novels υπάρχουν μικρά έργα τέχνης τόσο από λογοτεχνική όσο και από εικαστική άποψη. Εξ ου και η πλατιά επιτυχία τους: απευθύνονται ίσως σε ευρύτερο κοινό λόγω της εικόνας αλλά αυτή η ίδια και ιδιαίτερη οικονομία του λόγου τούς δίνει την απαραίτητη δύναμη σε έναν κόσμο που αναζητεί την εικόνα αλλά επίσης θέλει να εισχωρήσει και κάπου βαθύτερα, εκεί που Εικόνα και Λόγος προσπαθούν να ρίξουν φως με διαφορετικά μέσα.

Κείμενο Τάσος Ζαφειριάδης, Γιάννης Παλαβός

Εικονογράφηση Θανάσης Πέτρου

Εκδόσεις Jemma Press, 2011

σελ. 48, τιμή 10,95 ευρώ

Το πτώμα ενός ηλικιωμένου σε αποσύνθεση ανακαλύπτεται στο διαμέρισμά του και παραδίδεται σε ένα γραφείο τελετών που περιμένει την κόρη του νεκρού να έρθει από το εξωτερικό. Καθώς οι μέρες περνούν και η μυρωδιά του πτώματος γίνεται ανυπόφορη, μεταφέρεται στο δάσος του Σέιχ Σου. Μαζί με το πτώμα ξενυχτά ο Λευτέρης, ένας μοναχικός μεσήλικος νεκροθάφτης, και οι δυο τους θα βρουν τρόπο να επικοινωνήσουν. «Σχόλιο πάνω στην αστική μοναξιά» χαρακτηρίζουν το, βασισμένο σε αληθινή ιστορία, έργο οι δημιουργοί. Τα σουρεαλιστικά στοιχεία μαύρου χιούμορ, πένθιμης σάτιρας και κοινωνικού προβληματισμού θα συναντήσουμε και σε μετέπειτα δουλειές τους.

Εξάρχεια Το πικρό νεράντζι
Κείμενο Nicolas Wouters
Εικονογράφηση Δημήτρης Μαστώρος
Μετάφραση Μαρία Χρίστου
Εκδόσεις Χαραμάδα, 2017
σελ. 197, τιμή 24 ευρώ

Ο Νίκος, έλληνας φοιτητής στο εξωτερικό, επιστρέφει ως επισκέπτης στα Εξάρχεια, όπου πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Ο 28χρονος έλληνας κομίστας Δημήτρης Μαστώρος, γεννημένος και μεγαλωμένος στο Βέλγιο, μετακόμισε στα Εξάρχεια όταν ήταν δώδεκα ετών. Σπουδαστής κόμικς στη Σχολή Saint-Luc στο Βέλγιο, εμπνεύστηκε το έργο αυτό από τα βιώματά του αρχικά ως προσχέδιο της πτυχιακής του εργασίας. Το κόμικς αναπτύχθηκε σε συνεργασία με τον Βέλγο Nicolas Wouters και πρωτοεκδόθηκε από τον γαλλικό οίκο Futuropolis (imprint του Gallimard) που ενδιαφέρθηκε για «την ανακάλυψη ενός μέρους της Αθήνας από ένα μη μυημένο κοινό», όπως σχολίασε ο δημιουργός.

Εικονιστόρημα

Εικονογράφηση Δημήτρης Αναστασίου

Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, 2018
σελ. 112, τιμή 32,90 ευρώ

Ο Αλφα περιπλανιέται από την παιδική ηλικία ως τα γεράματα, διαμέσου του ονείρου και της τέχνης, προσπαθώντας να κατανοήσει το μυστήριο της ύπαρξης και να αντιληφθεί ποιος είναι μέσα στον κόσμο που τον περιβάλλει. Ο εικαστικός Δημήτρης Αναστασίου, χρησιμοποιώντας πολλά ζωγραφικά στυλ, παρακολουθεί τον πρωταγωνιστή του στην εσωτερική του περιπέτεια. Ασπρόμαυρα ταμπλό, εντυπωσιακές διχρωμίες και φωτορεαλιστικές τετράχρωμες εικόνες και μια περιήγηση στο σύμπαν διάσημων ζωγραφικών έργων αποτυπώνουν το ονειρικό και φιλοσοφικό ταξίδι του Αλφα από την Αμφιβολία στη Συνειδητοποίηση και στην ενδεχόμενη Αφύπνιση. Μια ιδιαίτερα καλαίσθητη έκδοση μεγάλου σχήματος, που ξεχωρίζει.

Στα μυστικά του Βάλτου
Κείμενο Πηνελόπη Δέλτα
Διασκευή Γιάννης Ράγκος
Εικονογράφηση Παναγιώτης Πανταζής
Εκδόσεις Polaris, 2018
σελ. 120, τιμή 14,80 ευρώ

Ελληνοβουλγαρικές συγκρούσεις στη βαλτώδη λίμνη των Γιαννιτσών στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908). Βασισμένο σε εικοσαετή έρευνα, το ογκώδες κλασικό ιστορικό μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα, εκδομένο το 1937, εξέφραζε οπωσδήποτε τα εθνικοπατριωτικά ζητούμενα μιας κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής του. Διασκευασμένο από τον Ράγκο, διατηρεί τους βασικούς πρωταγωνιστές, τους ανήλικους Αποστόλη και Γιωβάν, την ψυχογράφηση των χαρακτήρων και την περιπέτεια, και μεταφέρεται από τον Πανταζή σε εικόνες όπου τα μουντά πράσινα, καφέ και μαύρα χρώματα αποτυπώνουν την υποβλητική ατμόσφαιρα του βάλτου, με εκτυφλωτικά κόκκινα που εκφράζουν τη βιαιότητα των σφαγών και από τις δύο πλευρές.

Επιμέλεια αφιερώματος: Λαμπρινή Κουζέλη