Οι αθέατες όψεις του 1821

Εκδόσεις «Μνήμων», 2018

σελ. 402, τιμή 19 ευρώ

Kαθώς πλησιάζει η επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-2021), αναμένεται πληθώρα εκδόσεων για μια περίοδο που πολλοί θα νόμιζαν ότι έχει ερευνηθεί επαρκώς. Τι άλλο να γράψει κανείς πια για ένα ιστορικό γεγονός για το οποίο ξέρουμε τόσο πολλά;

Ο τόμος που επιμελήθηκαν οι ιστορικοί Δημήτρης Δημητρόπουλος, Χρήστος Λούκος και Παναγιώτης Μιχαηλάρης διαψεύδει αυτή την εντύπωση. Τα δεκαπέντε κεφάλαια του συλλογικού τόμου προέρχονται από ανακοινώσεις ομότιτλου συνεδρίου το οποίο έλαβε χώρα τον Ιούνιο του 2015. Ωστόσο, δεν πρόκειται για συνηθισμένα «πρακτικά συνεδρίου». Ο Χρ. Λούκος, συγγραφέας του εισαγωγικού κεφαλαίου του τόμου, ενοποιεί την προβληματική των κεφαλαίων.

Απαριθμεί τι δεν ξέρουμε σχετικά με το ’21 και επιμένει εύλογα στην κύρια μέριμνα κάθε καλού ιστορικού: να μελετηθούν οι όροι των αλλαγών, κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών, πολιτισμικών, πληθυσμιακών και άλλων, που συνδέονται με το ’21. Οπως το θέτει ο ίδιος: «Να διερευνηθεί η δυναμική της Επανάστασης». Πράγματι, στη συνέχεια του τόμου, διαβάζει κανείς για το πώς εξελίσσονταν οι διαπραγματεύσεις των αρχηγών των ελλήνων πολιορκητών της Τριπολιτσάς με τους οθωμανούς υπερασπιστές της, προτού το «πολιορκούν στράτευμα» αιφνιδιάσει τους ίδιους τους αρχηγούς του, καταλάβει την πόλη και προχωρήσει στις γνωστές σφαγές και λεηλασίες (Ι. Κόκκωνας). Σε μια άλλη πολιορκία, αυτήν της Πάτρας, ο οθωμανός φρούραρχος προβάλλει με επιστολές του –προς το αυτοκρατορικό κέντρο –ανάγκες ανεφοδιασμού σε σιτηρά και πολεμοφόδια και θέτει ζητήματα εκσυγχρονισμού και εξορθολογισμού της οθωμανικής διοίκησης, στο πλαίσιο αναζήτησης ισορροπιών ανάμεσα στους οθωμανούς προκρίτους και τον Σουλτάνο (Ειρ. Καλογεροπούλου). Η λιγότερο γνωστή σε σύγκριση με άλλες σφαγή της Σαμοθράκης αναπαρίσταται δραματικά μέσα από τα κείμενα δύο ελλήνων λογίων και του υποπροξένου της Γαλλίας στα Δαρδανέλια (Γ. Κουτζακιώτης).

Οι συγκρούσεις δεν ξεσπούσαν μόνο στο πλαίσιο της Επανάστασης ή των εμφύλιων διαμαχών του ’21. Συνέβαιναν και όταν ένοπλοι άνδρες πρόσφυγες συμπεριφέρονταν ως «πειρατές στη στεριά», όπως όταν Κρήτες κατέφυγαν για να σωθούν στην Κάρπαθο και εκεί άρπαξαν αγαθά και απομάκρυναν κατοίκους από τις ιδιοκτησίες τους (Δ. Δημητρόπουλος). Οι τοπικοί ανταγωνισμοί δεν ήταν, βέβαια, στοιχεία άγνωστα στα Σφακιά, όπου αιματηρές «βεντέτες» προκάλεσαν τη δυναμική επέμβαση των Οθωμανών. Ακολούθησαν η συνολική εξέγερση των Σφακιανών και η συμμετοχή τους στην Επανάσταση του ’21 (Ι. Σπυρόπουλος). Οι τοπικές ιδιαιτερότητες είχαν σημασία και από πληθυσμιακή άποψη: για πολλά χρόνια, ο πληθυσμός του Μεσολογγίου, αποτελούμενος από αμάχους και ενόπλους, υφίστατο μεγάλες αυξομειώσεις, κάποτε με εισροή προσφύγων προς την πόλη και άλλοτε με φυγή από αυτήν (Α. Διακάκης).

Η Επανάσταση επέφερε και άλλες κοινωνικές αλλαγές στις κοινότητες των επαναστατημένων, καθώς στη διάρκεια του Αγώνα οι στρατιωτικοί αρχηγοί απέκτησαν αυξημένη πολιτική επιρροή έναντι των κοτζαμπάσηδων, με αποτέλεσμα τη «διάρρηξη των κανονικοτήτων του παραδοσιακού κόσμου» (Δ. Τζάκης). Μια άλλη άγνωστη πτυχή είναι η επί ενάμιση χρόνο παραμονή του Παλαιών Πατρών Γερμανού στην Ανκόνα (1822-1824), με σκοπό τη μάταιη αναζήτηση συμμαχιών, εκ μέρους των επαναστατημένων, στο Βατικανό. Στις επιστολές του από την Ιταλία προς τους προεστούς της Πελοποννήσου διαφαίνονται οι μετατοπίσεις των συμμαχιών μεταξύ των ιθυνόντων του Αγώνα και η εμπλοκή του στο θέμα της αναζήτησης δανείων από το εξωτερικό για χάρη των επαναστατημένων (Π. Μιχαηλάρης).

Σε ό,τι αφορά τις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στους επαναστατημένους, σημαντική ήταν η αναδιαμόρφωσή τους με τη δημιουργία θεσμών. Συνταγματικές και νομοθετικές ρυθμίσεις φάνηκε να μετασχηματίζουν ένα κατ’ αρχάς «πολυαρχικό» σε ένα «συγκεντρωτικό πρότυπο διοίκησης» στη βάση των «αρχών του κράτους δικαίου». Ωστόσο, το εγχείρημα έμεινε ανολοκλήρωτο, καθώς στις σχέσεις διοίκησης – πολιτών δεν καθιερώθηκε «η υπεροχή το νόμου έναντι της πολιτικής εξουσίας» (Δ. Μοσχόπουλος). Και σε ένα άλλο επίπεδο, η ηγεμονία του Διαφωτισμού δεν υπήρξε αδιαμφισβήτητη: ο αντικληρικαλισμός του γαλλικού Διαφωτισμού δεν υιοθετήθηκε από γερμανούς φιλολόγους και ιστορικούς που, την εποχή της Επανάστασης, εξιστόρησαν την αναγέννηση των Νεοελλήνων (Ελ. Κωβαίου). Αντίστοιχες εντάσεις όσον αφορά τους θεσμούς αναλύονται στο πλαίσιο συνοπτικής βιογραφίας του Κ. Λιβέριου. Επρόκειτο για έλληνα διανοούμενο της Επανάστασης ο οποίος ακολούθησε κυρίως τον Δ. Υψηλάντη και τον Α. Μαυροκορδάτο και υπηρέτησε σε ανώτερες θέσεις στο νέο κράτος (Σ. Ματθαίου). Επίσης ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση των χρήσεων του όρου «επανάσταση», καθώς σε διαφορετικά κείμενα της εποχής του ’21 η «επανάσταση» αντικαθίστατο από τους όρους «πόλεμος», «αγών», «αποστασία» κ.ά. (Αλ. Σφοίνη).

Ο τόμος κλείνει με δύο εξίσου ασυνήθιστα –για τη συμβατική ιστορία του ’21 –κεφάλαια. Με αφορμή τις γαμήλιες τακτικές της οικογένειας του αρματολού Ν. Στορνάρη, αναλύεται το πώς μια οικογένεια που έχει χάσει το αρματολίκι προσπαθεί να επιβιώσει με την τακτική των επιγαμιών (Β. Ράπτη). Τέλος, σε συνθήκες μακροχρόνιου πολέμου, η διασταύρωση και μετακίνηση πληθυσμών, η παρουσία ορφανών κοριτσιών και χηρών και η αρπαγή γυναικών του αντιπάλου μπορεί να μην άλλαξαν συνολικά τις παραδοσιακές ερωτικές συμπεριφορές του ελληνικού πληθυσμού, αλλά «προκάλεσαν κάποιες παρεκκλίσεις και υπερβάσεις», όπως το θέτει κομψά ο Χρ. Λούκος.

Η Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού (ΕΜΝΕ, ευρύτερα γνωστή ως «Μνήμονας») επιβεβαιώνει με την έκδοση αυτή δύο διαρκείς επιτυχίες της. Αφενός στρατολογεί κάθε λίγα χρόνια νεότερες «φουρνιές» ιστορικών, που συνυπάρχουν στους κόλπους της με παλαιότερους, διαρκώς παρόντες, ερευνητές. Αφετέρου, σε ό,τι αφορά το αναγνωστικό κοινό, η ΕΜΝΕ δικαίως προσελκύει στη μελέτη της Ιστορίας πολλούς μη ειδικούς (όπως ο υπογράφων) που είναι θαυμαστές της προσοχής στη λεπτομέρεια και της ποιότητας της ανάλυσης που διακρίνουν αυτόν τον συλλογικό τόμο.

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.