Μπέρτολτ Μπρεχτ: Οι παράξενες αλληγορίες του «Με-τι»

Μετάφραση–επίμετρο Βασίλης Τσαλής

Εκδόσεις Καστανιώτη 2018

σελ. 394, τιμή 16 ευρώ

«Το να ασχολείσαι με τον Μπρεχτ χωρίς να του ασκείς κριτική είναι προδοσία» έλεγε ο γερμανός θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Χάινερ Μίλερ. Κριτική στον Μπρεχτ ασκείται και σήμερα. Το εντυπωσιακό εντούτοις είναι πως ενώ θα περίμενε κανείς μετά την κατάρρευση του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» το ενδιαφέρον για τη ζωή και το έργο του να περιοριστεί αισθητά, την τελευταία δεκαετία παρουσιάζεται αυξημένο. Λεπτομέρειες για τη ζωή και το έργο του προστίθενται συνεχώς, και ενώ δεν αλλάζουν την εικόνα που είχαμε ως τώρα, φωτίζουν κάποιες πτυχές πολύ σημαντικότερες από όσο πιστεύαμε. Μία από αυτές αφορά τη σχέση του Μπρεχτ με τον κινεζικό πολιτισμό και το πόσα άντλησε από αυτόν αξιοποιώντας και μεταμορφώνοντάς τα.

Το βιβλίο Με–Τι που εκδόθηκε στα γερμανικά μεταθανάτια (το 1966) είναι αποκαλυπτικό. Και η έκδοσή του τώρα για πρώτη φορά στα ελληνικά, σε συνδυασμό με τα πραγματικά περιστατικά, είναι εξαιρετικά διαφωτιστική.

Ο Μπρεχτ έρχεται σε επαφή με τον κινεζικό πολιτισμό αρκετά προτού ασπαστεί τον μαρξισμό, όταν στις αρχές του 20ού αιώνα γερμανοί σινολόγοι μετέφραζαν τα κλασικά κινεζικά κείμενα, όπως τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου, το Ι Τσινγκ (το βιβλίο των αλλαγών), τον Μένκιο κ.ά. Ο Μπρεχτ τα μελέτησε από τις μεταφράσεις του κορυφαίου σινολόγου Ρίχαρντ Βίλχελμ που εξέδωσε στα γερμανικά τα κείμενα του Μένκιου το 1916 και το Ι Τσινγκ το 1924.

Τα έργα του Μένκιου βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του Μπρεχτ. Ο ίδιος ως το τέλος της ζωής του είχε πάντα μαζί του ένα πορτρέτο του Κομφούκιου φιλοτεχνημένο κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Τσινγκ, ενώ είχε αρχίσει να γράφει και ένα θεατρικό έργο με θέμα τον Κομφούκιο, που δεν το ολοκλήρωσε. Εγραψε μόνο την πρώτη πράξη. Ενιωθε πως είχε την ίδια μοίρα με τον κορυφαίο κινέζο πολιτειολόγο που και εκείνος είχε γνωρίσει την εξορία στα τριάντα πέντε του χρόνια, όπως και ο Μπρεχτ.

Ο Μπρεχτ δεν ήταν «κομφουκιανός» –το αντίθετο μάλιστα. «Κομφουκιανός» ήταν ένας εξίσου σημαντικός ποιητής (από την άλλη όχθη:) ο Εζρα Πάουντ. Αλλά από δομικής πλευράς το Με–Τι είναι γραμμένο κατά το πρότυπο των κομφουκιανών Αναλέκτων. Πολλά μέρη λ.χ. σε αυτό το βιβλίο του Μπρεχτ αρχίζουν με τη φράση «Είπε ο Με–τι» (όπως στα Ανάλεκτα: «Είπε ο Κουνγκ» (ο Κομφούκιος).

Τα κείμενα του Με–Τι είναι γραμμένα από το 1934 ως το 1955. Πρόκειται για σχόλια και μικρές αλληγορικές ιστορίες, πολλές από τις οποίες θυμίζουν τις Ιστορίες του κυρίου Κόινερ. Στις κινεζικές παραβολές και αλληγορίες ο Μπρεχτ βρήκε το αντίδοτο στην αφηρημένη σκέψη των δυτικών διανοουμένων, στους οποίους περιλαμβάνει συχνά και μαρξιστές ή φιλομαρξιστές.

Το πρότυπο για τον «πρωταγωνιστή» του εδώ είναι ο κινέζος φιλόσοφος Μο Ντι, που έζησε την εποχή του Σωκράτη και βρίσκεται στον αντίποδα του Κομφούκιου και του Λάο-τσε, τους οποίους ο Μπρεχτ είχε μελετήσει σε βάθος. Αλλά είναι εκπληκτικός ο τρόπος με τον οποίον ενώ αξιοποιεί το παράδειγμά τους από πλευράς μεθόδου, καταλήγει στο αντίθετο περιεχόμενο. Από την Κίνα (και όχι από τον Πλάτωνα) αντλεί το διαλεκτικό παράδειγμα: από το Ι Τσινγκ (το βιβλίο των εξαγραμμάτων), το οποίο αποδίδεται στον Λάο-τσε. Τα 64 εξαγράμματά του, που συνιστούν όλους τους πιθανούς συνδυασμούς έξι συνεχών ή διακοπτόμενων γραμμών, περιγράφουν το κοσμολογικό σύστημα της αρχαίας Κίνας. Η συνεχής γραμμή λέγεται γιανγκ και είναι το αρσενικό στοιχείο, ενώ το θηλυκό είναι το γιν, η διακοπτόμενη γραμμή. Κι αυτό ο Μπρεχτ το μεταφέρει στην κοινωνία.

Στο Με–Τι, όπου σχολιάζει την εποχή του, δίνει κινεζικά ονόματα στους πρωταγωνιστές. Ο Λένιν αποκαλείται Μι-εν-λε, ο Στάλιν Νι-εν, ο Τρότσκι Το-τσι, ο Μαρξ Κα-με, ο Χίτλερ με τέσσερα ονόματα: Χε-λε, Χι-γε, Χου-ι και Χούι-γε, και ενώ ο ίδιος παρουσιάζεται άλλοτε ως Κεν-γε και άλλοτε ως Κι-εν-λε. Αυτές οι, ας πούμε, μετωνυμίες μπορεί να είναι συναφείς με το διαλεκτικό παράδειγμα αλλά και το στυλιζάρισμα και την τυποποίηση μέσω των οποίων ο Μπρεχτ προσπαθούσε να μετριάσει τους κινδύνους της ρητορείας και του αφοριστικού ύφους.

Ο Μπρεχτ είχε βαθιά γνώση του αρχαίου κινεζικού πολιτισμού που δεν είχε καμιά σχέση με τις αφέλειες των μαοϊκών διανοουμένων και φοιτητών στο Παρίσι τις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Την περίφημη λέξη «αποστασιοποίηση» για παράδειγμα την πρωτοχρησιμοποίησε το 1935, όταν παρακολούθησε στη Μόσχα μια παράσταση της Οπερας του Πεκίνου, όπου πρωταγωνιστούσε ο Μέι Λανφάνγκ, ο κορυφαίος ηθοποιός γυναικείων ρόλων.

Το τι έλεγε και το τι πίστευε πραγματικά για το σοβιετικό καθεστώς είναι ένα αίνιγμα που δεν έχει απαντηθεί. Ο δικός του μαρξισμός είναι σε πολλά διαφορετικός από τον σοβιετικό αντίστοιχο. Οταν αυτοεξορίστηκε το 1933 προκειμένου να αποφύγει το χιτλερικό καθεστώς και περιπλανώμενος από χώρα σε χώρα βρέθηκε το 1939 στη Σοβιετική Ενωση, έμεινε εκεί μόνο δύο εβδομάδες. «Η αντίσταση του Μπρεχτ στον πειρασμό να εγκατασταθεί στη Σοβιετική Ενωση είναι ένα σημάδι της παράξενης διορατικότητάς του» έγραψε ο Μάρτιν Εσλιν. Γι’ αυτό ενδεχομένως, παρά την ένθερμη υποστήριξή του στο σοβιετικό καθεστώς, δεν έγινε ποτέ μέλος του κομμουνιστικού κόμματος.

Αντιφατικός, είρων σε σημείο κυνισμού πολύ συχνά (εμφανέστατου και στο Με –Τι), ο συγγραφέας αυτός, που έλεγε ότι έγραφε «σε βασικά γερμανικά» ώστε να τον καταλαβαίνουν οι πάντες, ήταν από μόνος του μια ολόκληρη εποχή. Ο μαρξισμός αποτελεί σημαντική μονάδα στο έργο του αλλά δεν είναι η μόνη, όπως αποδεικνύει ένας από τους επιφανέστερους σύγχρονους θεωρητικούς, ο Φρέντρικ Τζέιμσον. Και ίσως γι’ αυτό ενώ μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων ως συγγραφέας ο Μπρεχτ θα έπρεπε να έχει ξεχαστεί, εξακολουθεί να ασκεί τεράστια επίδραση στη διεθνή δραματουργία αλλά και στην ποίηση.

Ο μεταφραστής Βασίλης Τσαλής έκανε εξαιρετική δουλειά. Και εφοδίασε το βιβλίο με ένα περιεκτικό και διαφωτιστικό επίμετρο.