Το ελληνικό graphic novel : Ενας σκιτσογράφος εξομολογείται

Η διαδικασία παραγωγής του έντυπου κόμικς μοιάζει σε πολλά σημεία με της κινηματογραφικής ταινίας. Η εικόνα ακολουθεί το σενάριο. Ωστόσο, το σεναριακό κείμενο του κόμικς είναι διαφορετικό του κινηματογραφικού διότι η εικόνα είναι… σχεδιασμένη!

Ιδανικά, ο σεναριογράφος δουλεύει στη φαντασία του με το συγκεκριμένο ύφος σχεδίου του σκιτσογράφου που θα πάρει τη σκυτάλη. Το ύφος του σχεδίου ορίζει τις δυνατότητες και θέτει τα όρια του σεναρίου. Η εργασία του σεναριογράφου είναι βασικά η «περιπέτεια» του οραματισμού της σελίδας (στο κόμικς μονάδα αναφοράς είναι η σελίδα). Ο σκοπός είναι κάθε σελίδα να είναι μια αυτοτελής κατασκευή που παίρνει τη σκυτάλη από την προηγούμενη και με τρόπο την περνά στην επόμενη. Η σελίδα αποτελείται από «πάνελ» ή «καρέ», τη μικρότερη μονάδα αφήγησης στο κόμικς. Τα πάνελ με τη διαδοχή τους ξεδιπλώνουν μπροστά στα μάτια του αναγνώστη την ιστορία, όπως τα κινηματογραφικά πλάνα.

Ο σεναριογράφος σκέπτεται εικόνα και λόγο συνδυαστικά, τα πλέκει. Λόγος δεν είναι μόνο τα «μπαλόνια» ή «συννεφάκια» του διαλόγου. Είναι και εκείνα τα κείμενα που στον κινηματογράφο θα ονομάζαμε voice over, τα σχόλια από έναν αφηγητή που δεν βρίσκεται μέσα στην εικόνα. Αν αναλογιστεί κανείς τους αντιληπτικούς συνδυασμούς κειμένου και εικόνας που προσφέρει το κόμικς, τους οποίους έχει αναλύσει διεξοδικά ο Scott McCloud στο βιβλίο του Making Comics (William Morrow, 2006), καταλαβαίνει ότι ο σεναριογράφος έχει μια γκάμα εκφραστικών επιλογών καθόλου ευκαταφρόνητη.

Το σενάριο δεν είναι τίποτε άλλο από ένα οργανωμένο σύνολο γραπτών «εμπιστευτικών» οδηγιών για τον σκιτσογράφο: Πόσα πάνελ θα έχουμε στη σελίδα, ποιοι χαρακτήρες θα εμφανίζονται, πώς θα είναι διατεταγμένοι ώστε οι διάλογοί τους να διαβάζονται σωστά από τα αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, οι εκφράσεις, τα κοστούμια, η ατμόσφαιρα, το layout, όλα γράφονται λεπτομερώς για να αποδώσουν τη σκέψη του σεναριογράφου όσο γίνεται πιο καθαρά, να εμπνεύσουν αυτό που οραματίστηκε.

Ωστόσο, ο σκιτσογράφος έχει τη δική του ματιά και θα αντιληφθεί το σενάριο με δικές του σταθερές. Οι ξεχωριστές ματιές, τα χαρίσματα των δύο, συνδυαστικά, θα οδηγήσουν στην παραγωγή μιας τρίτης αντίληψης, που για τον αναγνώστη είναι κάτι αυτονόητα ενιαίο, όπως ένα θεατρικό έργο, ένας χορός, ένα μυθιστόρημα.

Ακόμη και στην περίπτωση που σενάριο και σχέδιο γίνονται από το ίδιο πρόσωπο, οι δύο γλώσσες είναι διακριτές. Οραματίζομαι, κρατώ σημειώσεις, κάνω μερικές μουτζούρες, σβήνω, ξανασχεδιάζω, ξαναγράφω κ.ο.κ. Το κόμικς απεικονίζει το πού τέμνονται οι κόσμοι του λόγου και του σχεδίου. Οπως και στη γραφή, το γράμμα άλφα πρέπει να το σχεδιάζουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο διότι αλλιώς δεν θα είναι πια το άλφα. Το κάθε τι πρέπει να μας θυμίζει αυτό που ξέρουμε, «με μια φόρμα κι ένα όνομα». Ακούγεται προφανές, αλλά η δύναμη ενός κόμικς είναι πόσο μακριά μπορεί να σε πάει χρησιμοποιώντας αυτά τα «ήδη γνωστά», τα κλισέ, με εργαλείο γραμμές, χρώματα και με τις μετρημένες λέξεις που επιτρέπει ο χώρος στη σελίδα.

Μετατρέποντας το σενάριο σε εικόνα, σε κόμικς, ο νους του σκιτσογράφου πηγαινοέρχεται από τον καλλιτέχνη στο μηχανικό. Συχνά θα συμβεί αυτό: «Τα κείμενα στα μπαλόνια πρέπει να μου χωρέσουν στη σελίδα, άρα λογαριάζονται πριν από το σχέδιο. Ο χώρος που απομένει μετά την κάλυψη επιφάνειας από το κείμενο είναι περιορισμένος, ωχ, δεν μου φτάνει ο χώρος – αν αλλάξω τη γωνία θέασης ίσως όλα μετατοπισθούν πιο πέρα και εξοικονομήσω λίγο χώρο. Το δοκιμάζω με ένα πρόχειρο σκιτσάκι. Εντάξει. Πρέπει όμως να φτιάξω την εικόνα με τρόπο ώστε το κομμάτι που καλύπτεται από το μπαλόνι, αυτό που είναι «από πίσω» και δεν φαίνεται, να καταλαβαίνουν όλοι τι είναι. Ο σεναριογράφος μπορεί να όρισε τις εικόνες σε μια διαδοχή, αλλά πώς να τα προβλέψει όλα; Ετσι πρέπει τώρα να επινοήσω μια εικόνα εδώ, αλλιώτικα δεν θα καταλάβουμε τι συμβαίνει, να σφηνώσω μια νέα εικόνα που δεν υπάρχει στο σενάριο – ή μήπως να ενώσω τις δύο σε ένα μεγάλο πανοραμικό με πολλαπλές πόζες του ίδιου χαρακτήρα στο ίδιο σκηνικό;». Και πάει λέγοντας. Ολα αυτά όμως δεν θα ήταν εφικτά αν δεν πιστεύαμε στην εικόνα μας: οι ήρωες της ιστορίας μας δεν είναι «χάρτινοι», όπως αρέσκονται να λένε οι απ’ έξω. Μπορεί να είμαστε σαν τους καραγκιοζοπαίκτες, να παίζουμε θέατρο με τις φιγούρες μας, αλλά ας θυμηθούμε αυτό που είπε ο Σωτήρης Σπαθάρης: «Oι φιγούρες μου είναι πραγματικοί άνθρωποι».

Το αμερικανικό, το ασιατικό (με κέντρο την Ιαπωνία) και το ευρωπαϊκό (με κέντρο τη Γαλλία και το Βέλγιο) είναι τα τρία διακριτά μοντέλα παραγωγής κόμικς. Στην Ασία και στις ΗΠΑ οι επαγγελματικές δομές είναι καλο-οργανωμένες, υπάρχουν ειδικότητες σε αλυσίδα, όπως στα οπτικοακουστικά προϊόντα. Στις ΗΠΑ το κόμικς απέκτησε νωρίς εμπορική ζωή ως προϊόν ψυχαγωγίας μέσα από την εφημερίδα. Το ευρωπαϊκό μοντέλο είναι το λιγότερο «επαγγελματικό», αλλά και το πιο ενδιαφέρον καλλιτεχνικά. Υπάρχει μεγάλη ελευθερία και ποικιλία στυλ. Ωστόσο, ελάχιστοι δημιουργοί ζουν από το κόμικς στην Ευρώπη. Είναι περισσότερο μια έκφραση προσωπική. Ο βιοπορισμός καλύπτεται αλλιώς. Πολλοί απασχολούνται ως γελοιογράφοι, εικονογράφοι βιβλίων, animators σε κινούμενα σχέδια κ.ά.

Ποια θέση έχει το ελληνικό κόμικς στον χώρο του ευρωπαϊκού; Από επαφές μου με εκδότες κόμικς στο εξωτερικό, κατάλαβα ότι οι μεγάλοι, όπως ο Dargaud στη Γαλλία, ο εκδότης του Τεν Τεν και του Αστερίξ, δεν ενδιαφέρονται για τα λεγόμενα genre κόμικς που παράγονται στη χώρα μας (π.χ. υπερηρωικό, fantasy, gothic). Αυτά μπορούν να τα έχουν από τις πρωτότυπες πηγές τους, που είναι συνήθως οι βόρειες χώρες. Ενδιαφέρονται για τα καθαυτό ελληνικά, αναγνωρίσιμα ως «ελληνική κατάσταση».

Στην Ελλάδα, με τη μεγάλη επιτυχία του Logicomix (Ικαρος, 2008) το ελληνικό κοινό γνώρισε το κόμικς λίγο καλύτερα, διάβασε επίσης Αϊβαλί (Κέδρος, 2014), Δημοκρατία (Ικαρος, 2015), Ερωτόκριτο (Polaris, 2016) κ.ά., αλλά δεν υπάρχει μεγάλη εκδοτική παραγωγή. Το κόμικς είναι δύσκολο αφηγηματικό είδος για να φτιαχτεί και να πουληθεί. Παρατηρείται βέβαια μια αυξημένη όρεξη για παραγωγή τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ο νεαρός Ελληνας εξοικειώνεται με το σκίτσο όλο και περισσότερο, το βλέπει ως μια άμεση, καλή έκφραση, το βλέπει περισσότερο ως αφήγηση απ’ ό,τι οι προηγούμενες γενιές. Σε αυτό βοήθησε πολύ το Διαδίκτυο.

*Ο Αλέκος Παπαδάτος είναι σκιτσογράφος. Είναι από τους δημιουργούς του «Logicomix» (Ικαρος, 2008) και διδάσκει κόμικς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τελευταίο του graphic novel ήταν η «Δημοκρατία» (Ικαρος, 2015). Εχει στα σκαριά σχέδια για graphic novel που θα αποκαλύψει προσεχώς, ενώ ασχολείται επαγγελματικά με το animation για 3D τηλεοπτικές σειρές.

Graphic novels που αξίζει να αναζητήσετε

Κείμενα Κ. Π. Καβάφης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Κ. Γ. Καρυωτάκης, Πλάτων Ροδοκανάκης, Νίκος Νικολαΐδης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Διασκευή Δημήτρης Βανέλλης
Εικονογράφηση Θανάσης Πέτρου
Εκδόσεις Τόπος, 2012
σελ. 80, τιμή 10,90 ευρώ

Από τις ιστορίες των ναυτικών για το γιούσουρι, το μαύρο κοράλλι του βυθού, του Καρκαβίτσα ως το άγνωστο στο ευρύ κοινό gothic πεζό «Εις το Φως της Ημέρας» του Καβάφη, οι φανταστικές ιστορίες των Καρυωτάκη, Ροδοκανάκη, Νικολαΐδη και Παπαδιαμάντη εμπνέουν τους δημιουργούς αυτού του κόμικς. Σύντομα κείμενα, που αρθρώνουν ένα σύνολο του φανταστικού στον 19ο αιώνα, το οποίο οδηγεί στην επιστημονική φαντασία του 20ού, που εμπνέει με τη σειρά της το graphic novel. Από τους δημιουργούς του «Παραρλάμα» (Τόπος, 2011), που επιδίδονται τακτικά, με ενδιαφέροντα αποτελέσματα, στη διασκευή ελληνικής λογοτεχνίας σε κόμικς.

Η γέννηση της δημοκρατίας στην Αθήνα μέσα από τις αφηγήσεις και το βλέμμα του Λέανδρου, ενός νεαρού αγγειογράφου. Δύο τύραννοι, ο Ιππίας και ο Ιππαρχος, δύο τυραννοκτόνοι, ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων, ένας ενορχηστρωτής της δημοκρατίας, ο Κλεισθένης. Ταραχές, αγώνες, αίμα, διπλωματία, μεθοδικοί χειρισμοί, το Μαντείο του Απόλλωνα ρυθμιστής δράσεων και συμπεριφορών σε ένα graphic novel για τη δημοκρατία από τους καλλιτέχνες του Logicomix (Ικαρος, 2008), βασισμένο σε ιστορικές πηγές. Πρωτοκυκλοφόρησε στα αγγλικά στις ΗΠΑ από τις εκδόσεις Βloomsbury και κυκλοφορεί επίσης σε Ρωσία, Τουρκία, Γαλλία, Γερμανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Ισπανία.

Κείμενο Εμμανουήλ Ροΐδης
Εικονογράφηση: Δημήτρης Χαντζόπουλος
Επιμέλεια Μανώλης Βασιλάκης
Εκδόσεις The Athens Review of Books, 2018
σελ. 208, τιμή 22 ευρώ

Η δεύτερη «Πάπισσα Ιωάννα» που κυκλοφορεί ως graphic novel μέσα σε τρία χρόνια.
Ο πολιτικός γελοιογράφος Δημήτρης Χαντζόπουλος τηρεί στο κείμενο το γράμμα του Ροΐδη και στην ατμόσφαιρα το σαρκαστικό, παιγνιώδες, σκανδαλιστικό πνεύμα του. Φιγούρες διακριτικά κρυμμένες ανακαλούν πρόσωπα και πράγματα της εποχής μας και προκαλούν συσχετισμούς και προβληματισμούς. Οσοι είναι ήδη εξοικειωμένοι με το ύφος του θα αναγνωρίσουν τις μελανόμορφες φιγούρες χωρίς χαρακτηριστικά προσώπου, την ποπ αισθητική, το πνευματώδες σκίτσο που έχει αυτοτέλεια ενώ λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα. Ετοιμάζεται μετάφραση της έκδοσης στα αγγλικά από τον νεοελληνιστή Πίτερ Μάκριτζ.

Shark Nation
Κείμενο, εικονογράφηση Σπύρος Δερβενιώτης
Εκδόσεις Χαραμάδα, 2018
σελ. 144, τιμή 14,50 ευρώ

Ο «Καρχαρίας» είναι ο νεοεκλεγείς Πρόεδρος των ΗΠΑ, μια μασκοφορεμένη ιντερνετική περσόνα, και η Μπίμπι μια σκλάβα του σεξ που του ανήκει. Μια φεμινιστική ομάδα έχει αναλάβει να την απελευθερώσει. Στο Λος Αντζελες του 2020 οι ντετέκτιβ Ντικ Φιλίπο και Τζένιφερ Γκάφρεϊ, γνωστοί από το Yesternow, το προηγούμενο κόμικς του Δερβενιώτη, εμπλέκονται σε ένα ζόρικο πολιτικό παιχνίδι με αφορμή την αρπαγή της Μπίμπι. Εμφυλες σχέσεις, τεχνολογία και social media. Αμερικανική θεματολογία και αισθητική και ατμόσφαιρα ασπρόμαυρου αμερικανικού νουάρ. Το σενάριο πρωτογράφτηκε στα αγγλικά και μεταφράστηκε στα ελληνικά από τη Μαρία Χρίστου.

Επιμέλεια αφιερώματος: Λαμπρινή Κουζέλη