Tο 1986, δεκαπέντε χρόνια ύστερα από τον θάνατο του Γιώργου Σεφέρη (1971), ο Γιώργος Χειμωνάς δημοσίευσε ένα γραπτό με τίτλο «Οι τρεις συναντήσεις». Εκεί περιγράφει τις συναντήσεις του με τον ποιητή όσο ζούσε: α) τη γνωριμία τους το 1969 και την πρώτη φορά που τον επισκέφθηκε στο σπίτι του και συζήτησε μαζί του· β) την επίσκεψη του Σεφέρη με τη σύζυγό του Μαρώ στο σπίτι του Χειμωνά για να δουν τον νεογέννητο γιο του και, τέλος, τη στιγμή που ο Χειμωνάς μπήκε στον θάλαμο της Εντατικής, όπου νοσηλευόταν ο ποιητής, λίγες ημέρες πριν πεθάνει. Σώζεται στο αρχείο του και ένα τέταρτο κείμενο-«συνάντηση» που ο Χειμωνάς δεν δημοσίευσε ποτέ και περιγράφει την κηδεία του Σεφέρη. Το δημοσιεύω εδώ, ως ένα από τα πολλά σημαντικά τεκμήρια του αρχείου, με την άδεια του γιου του, Θανάση Χειμωνά:
4
(Υπήρξε και μία τέταρτη [συνάντηση], που δεν μπορείς να την πεις συνάντηση. Πήγα στην κηδεία τέσσερις ώρες νωρίτερα για να βρω θέση μέσα στην εκκλησία. Ηρθε όλος ο κόσμος. Η λειτουργία τελείωσε κι ένας βίαιος συνωστισμός τάραξε το πλήθος. Σε μια πλαϊνή θύρα του ναού είδα την Ζωή Νάσιουτζικ να γέρνει, να καταποντίζεται. «Θα την ποδοπατήσουν» σκέφθηκα αδιάφορα. Το πλήθος γέμισε τους δρόμους, αργά έρρεε προς το νεκροταφείο, με σιωπή. Αραιά συνθήματα Ελευθερία! ξεσπούσαν σαν λυγμοί. Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, η ζωή του, ο θάνατός του, όλα τα είχε παραλάβει εκείνο το αναρίθμητο πλήθος και πήγαινε με πλατειούς ταραγμένους κυματισμούς όλα να τα παραχώσει. Στο νεκροταφείο φθάσαμε λίγοι, επειδή οι χωροφύλακες έκοψαν την πορεία. Σκορπίσαμε ανάμεσα στους αλαζονικούς τάφους. Σαν μέσα από τη γη ερχόταν ο ψαλμός του ιερέα. Ξαφνικά πετάχθηκε ένας κοντός άνθρωπος, μεσόκοπος, και φώναξε δυνατά Δημοκρατία! Δημοκρατία! Το πρόσωπό του αλλοιωμένο, πρησμένο, παραπατούσε και φώναζε. Ομως κανείς δεν πήρε τη φωνή του, πήγε χαμένη. Την αισθάνθηκα γελοία, θύμωσα, αγρίεψα. Ποια φωνή, ποιος κρότος, ποια βοή μπορεί ποτέ να σκεπάσει, πώς να διακόψει τον ακατάπαυστο ψίθυρο των νεκρών, να παραβγεί με την ατέλειωτη σιωπή τους.)
Τα αρχειακά κατάλοιπα του Χειμωνά και της συζύγου του Λούλας Αναγνωστάκη (ανάμεσά τους υπάρχουν και λιγοστά του αδελφού της Μανόλη Αναγνωστάκη) αθροίζουν έναν μεγάλο όγκο ποικίλης φύσεως και μεγέθους φακέλων και ντοσιέ με χειρόγραφα, σε λυτά φύλλα ή σε τετράδια, έντυπα (βιβλία και περιοδικά), αποκόμματα από τον Τύπο (κυρίως από εφημερίδες), φωτογραφίες και προσωπικά έγγραφα. Η κατάταξη του υλικού είναι στοιχειώδης και φαίνεται ότι έγινε βιαστικά από την Αναγνωστάκη, καθώς σε αρκετούς φακέλους ή ντοσιέ συνυπάρχει υλικό και των δύο συγγραφέων.
Εχοντας κάνει μια γενική θεώρηση των αρχειακών καταλοίπων ειδικά του Χειμωνά, θα δώσω βασικές πληροφορίες (σε ό,τι αφορά το αρχείο της Αναγνωστάκη κύριο ενδιαφέρον έχει ότι διασώζει πλήθος από κασέτες ήχου και βιντεοκασέτες από παραστάσεις θεατρικών έργων της). Στο αρχείο του Χειμωνά, λοιπόν, πολλά έντυπα, κυρίως περιοδικών, και πάμπολλα αποκόμματα εφημερίδων εμπλουτίζουν σημαντικά λιγότερο την εργογραφία και περισσότερο τη βιβλιογραφία του, έτσι όπως δημοσιεύτηκαν στον τόμο Γιώργος Χειμωνάς, Πεζογραφήματα (Εισαγωγή-Επιμέλεια-Χρονολόγιο [βίου και έργου]: Ευριπίδης Γαραντούδης, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2005). Επίσης εκατοντάδες φωτογραφίες, σε αρκετά μεγάλου σχήματος ντοσιέ, συμπληρώνουν μία εν πολλοίς άγνωστη οπτική αφήγηση για τις οικογένειες του Χειμωνά, της Λούλας και του Μανόλη Αναγνωστάκη, από την εποχή των προγόνων και των παιδικών χρόνων τους μέχρι την ωριμότητά τους. Οι εκατοντάδες επιστολές που απευθύνουν στον Χειμωνά λογοτέχνες και άλλα πρόσωπα φωτίζουν ιδιωτικές και δημόσιες όψεις μιας δημιουργικά και βιωματικά πολυτάραχης ζωής. Ο επιστολές λογοτεχνών και κριτικών λογοτεχνίας ξεκινούν από τη γενιά του 1930 και φτάνουν μέχρι εκείνους της γενιάς του 1980 και λιγοστούς νεότερους. Π.χ. υπάρχει μία του Ελύτη, τον Φεβρουάριο 1971, όπου επαινεί τα μέχρι τότε πεζογραφικά έργα του Χειμωνά και εκφράζει ρητά τον θαυμασμό του γι’ αυτά. Μεταξύ, πάλι, των λιγοστών επιστολών του ίδιου του Χειμωνά ορισμένες εμφανίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως εκείνη, τον Μάιο 1982, προς τον ιάπωνα σκηνοθέτη Ναγκίσα Οσιμα, στην οποία ο Χειμωνάς προτείνει να συνεργαστούν για ένα σενάριο βασισμένο σε βιβλίο του, προκειμένου στη συνέχεια να γίνει ταινία.
Προφανώς το σημαντικότερο τμήμα του αρχείου Χειμωνά είναι τα χειρόγραφά του. Πολλά από αυτά παραδίδουν επεξεργασμένες τις μεταφράσεις του έργων της αρχαίας τραγωδίας και του Σαίξπηρ. Υπάρχουν, όμως, και πολλά άλλα χειρόγραφα που από μια πρώτη ανάγνωσή τους είναι κατά πάσα πιθανότητα ανέκδοτα και αρκετά συγκαταλέγονται στην κατηγορία των λογοτεχνικών έργων. Ορισμένα ανέκδοτα μάς είναι γνωστά από παλιά ως έργα υπό συγγραφή ή και ολοκληρωμένα. Π.χ. ξεχωρίζει η Φαίδρα, διασκευή του ομώνυμου θεατρικού έργου του Ρακίνα, που παραστάθηκε το 2010 από το Εθνικό Θέατρο, αλλά δεν εκδόθηκε. Σώζεται, επίσης, ένα δακτυλόγραφο με ιδιόγραφες διορθώσεις του θεατρικού μονολόγου Αποκάλυψις, ελεύθερη διασκευή της Αποκαλύψεως του Ιωάννη. Το μεγαλύτερο, όμως, ενδιαφέρον εντοπίζεται στα χειρόγραφα μικρής έκτασης, που συγκροτούν ένα φαινομενικό χάος σκόρπιων γραπτών, ολοκληρωμένων ή ανολοκλήρωτων (π.χ. ο Χειμωνάς είχε αρχίσει να γράφει μια διασκευή του Δωδεκάλογου του Γύφτου του Παλαμά!), που ορισμένα από αυτά άλλοτε λειτουργούν ως προπλάσματα κι άλλοτε ως συνέχιση ή διασκευές των γνωστών μας πεζογραφημάτων. Αν κάτι συνέχει αυτό το, εκ πρώτης όψεως, φαινομενικό χάος και συνιστά την κρυφή αρμονία του είναι η πυρετώδης και τόσο αναγνωρίσιμη ως μοναδική γραφή ενός μεγάλου συγγραφέα.
H πρόσφατη απόφαση του πεζογράφου Θανάση Χειμωνά να παραχωρήσει τα αρχειακά κατάλοιπα των γονιών του στο νεοσύστατο Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών μπορεί να χαρακτηριστεί γενναιόδωρη. Ως διευθυντής του Εργαστηρίου ενημερώνω ότι όλοι/ες όσοι/ες στελεχώνουμε τον Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας έχουμε ως στόχο να κάνουμε το Εργαστήριο ένα εξωστρεφές ερευνητικό περιβάλλον, αρχικά με την ανοιχτή πρόσβαση της επιστημονικής κοινότητας στο διαθέσιμο υλικό του. Μελλοντικοί στόχοι μας είναι η ψηφιοποίηση-ηλεκτρονική αποθήκευση μέρους του αρχειακού υλικού και, πιθανόν, η διάθεσή του στο διαδίκτυο. Ευκταία θα ήταν η ενίσχυση του Εργαστηρίου από ιδιωτικούς φορείς, κυρίως ως προς την υλικοτεχνική υποδομή του. Τα αρχειακά κατάλοιπα Χειμωνά και Αναγνωστάκη στους επόμενους μήνες θα χωριστούν σε δύο αρχεία, θα ταξινομηθούν και θα καταλογογραφηθούν από τριμελή ομάδα συνεργατών: εμένα, τη Μαρία Ρώτα και τη Μάρα Ψάλτη. Μετά τη σύνταξη και τη δημοσιοποίηση των καταλόγων, οι ενδιαφερόμενοι θα έχουν πρόσβαση στα δύο αρχεία.
Ο κ. Ευριπίδης Γαραντούδης είναι καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
