Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας. Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων
Εκδόσεις Αρμός, 2018
σελ. 240, τιμή 14 ευρώ
Νικόλας Κάλας ή Νικήτας Ράντος ή Μιχάλης Σπιέρος ή Νικόλαος Καλαμάρης. Ενα από τα σημαντικότερα και πλέον εμβληματικά ονόματα της Γενιάς του 1930 (γεννήθηκε στη Λωζάννη το 1907 και πέθανε στη Νέα Υόρκη το 1988), που επιδόθηκε με αξιοπρόσεκτα αποτελέσματα στην ποίηση αλλά διέπρεψε στο πεδίο της κριτικής της λογοτεχνίας και της τεχνοκριτικής, παραμένοντας σε όλη του τη ζωή (πρώτα στην Ελλάδα και κατόπιν στις ΗΠΑ) πιστός στις αξίες της Αριστεράς. Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη μελέτησε για πρώτη φορά την κριτική σκέψη του Κάλας με το βιβλίο της Α-νοστον ήμαρ (1997), όπου και ξεδίπλωσε τη σχέση του πρώτα με τον μαρξισμό, τον τροτσκισμό και τον υπερρεαλισμό, κατόπιν με τον Βιτγκενστάιν και στο τέλος με την pop art και την αμερικανική πρωτοπορία. Σήμερα επανέρχεται στο ζήτημα του Κάλας για να διαγράψει τον κύκλο του από την αρχή, να πυκνώσει τη προσέγγισή της στο έργο του και να τον εντάξει οργανικά στη μακραίωνη πλέον παράδοση του μοντερνισμού ο οποίος δεν διστάζει να προχωρήσει σε ρηξικέλευθες μορφές και να υιοθετήσει μια ασυνεχή και αποσπασματική γλώσσα, χωρίς κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι παραμερίζει και απορρίπτει το παρελθόν της τέχνης, απώτερο ή απώτατο.
Η λογοτεχνική κριτική αποτελεί εκ των πραγμάτων μια δευτερογενή δραστηριότητα, εξετάζοντας όμως σε βάθος τα κείμενα του Κάλας η Δεληγιώργη αναδεικνύει την αυτοδυναμία τους (και μαζί την αυτοδυναμία της κριτικής): το σύστημα της εσωτερικής τους πειθαρχίας, τις επιστημολογικές τους προϋποθέσεις και τον διάλογό τους με τη φιλοσοφία. Ο Κάλας έγραψε κατ’ επανάληψη για τον υπερρεαλισμό, επί της ουσίας ωστόσο τον έβλεπε ανέκαθεν σαν ένα ρομαντικό κατάλοιπο που εξακολουθεί να μάχεται για την αποκάλυψη των τρομακτικών όψεων της πραγματικότητας. Κρατώντας από το υπερρεαλιστικό κίνημα την ψυχαναλυτική του βάση, ο Κάλας ήρθε κάποια στιγμή σε σύγκρουση με τον Ανδρέα Εμπειρίκο που αντιλαμβανόταν την ψυχανάλυση και την τέχνη σαν ένα παιχνίδι απελευθέρωσης της λίμπιντο από τους κοινωνικούς της καταναγκασμούς.
Για τον Κάλας η τέχνη δεν είναι ποτέ παιχνίδι, είναι μια συνεχής, ανυποχώρητη πράξη εγρήγορσης. Αυτό είναι και το πάγιο αίτημα του μοντερνισμού, τόσο στο επίπεδο της λογοτεχνίας όσο και στο επίπεδο της εικαστικής έκφρασης: η σύγκρουση της υποκειμενικότητας του καλλιτέχνη με τον κοινωνικό και τον ιστορικό κόσμο που τον περιβάλλει. Είναι ο δρόμος τον οποίο θα χαράξει ο Κάλας προχωρώντας και προς την ωριμότητά του, η οποία θα λάμψει κατά τη διάρκεια της αμερικανικής του περιόδου. Κι εδώ θα έχει για μόνιμους συμπαραστάτες του τον κλασικισμό και το μπαρόκ της ευρωπαϊκής κουλτούρας, τη στροφή του Βιτγκενστάιν από την υπερβατική στην εμπράγματη ηθική, το αναμορφωτικό (όχι επαναστατικό) πνεύμα της pop art, αλλά και τον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο, τον Ιάμβλιχο ή τους βυζαντινούς στοχαστές.
Η Δεληγιώργη μπαίνει στον πυρήνα των μοντερνικών ιδεών του Κάλας για τη σημασία της αινιγματικής (όπως την ονόμαζε ο ίδιος) τέχνης που με την υψηλή της συμβολοποίηση δίνει τον αγώνα κατά της μεταμοντέρνας αποπροσωποποίησης του προσώπου (ακόμα κι αν το πρόσωπο μένει κρυμμένο στη σκιά) και υπέρ της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι ο αγώνας που βρίσκεται στη ρίζα των νεανικών πεποιθήσεων του κριτικού για την ηθική παράμετρο της τέχνης και την ικανότητά της να υποδεικνύει, ως ζωτική έκφανση της ελευθερίας, το άλυτο των κοινωνικών αντιθέσεων. Ενα βιβλίο που επιμένει να μας υπενθυμίζει το βάρος και το βάθος ενός κριτικού ο οποίος στάθηκε επί δεκαετίες μακριά από το φως της δημοσιότητας και της αναγνώρισης.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
